Article Information / Makale Bilgisi Article Types / Makale Türü: Research Article / Araştırma Makalesi * Bu makale, V. Uluslararası Multidisipliner Akademik Çalışmalar Sempozyumu'nda sözlü olarak sunulan ve basılmayan "Hadislerden Hüküm Çıkarmada Sınırları Zorlamak: İbnu'l-Kâss'ın Fevâʾidü hadîs̱ i Ebî ʿUmeyr Adlı Hadis Cüzü Çerçevesinde Bir Değerlendirme" adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmişţir. Makaleye katkılarından ötürü Recep G. Göktaş, Esra Gözeler ve M. Emin Eren'e teşekkür ederim. / This article is the final version of an earlier announcement called "Forcing the Limits in Making Judgment from Hadīths: An Evaluation in the framework of ḥadīth fascicle of Ibn al-Qāṣṣ entitled Fawāʾid Ḥadīth Abī ʿUmayr", not previously printed, but orally presented at a symposium called V. International Multidisciplinary Academic Studies Symposium. I would like to express my gratitude to Recep Gürkan Göktaş, Esra Gözeler and M. Emin Eren who offered contributions and suggestions.

Sübjektif ve bireysel bir olgu olduğu için bilgi değeri daima ihtiyatla karşılanmış olmakla birlikte İslam geleneğinde rüyalar daima bilgelik ve ilhamın değerli bir kaynağı olarak kabul edilmiştir. Müslümanların bireysel ve toplumsal hayatında rüyaların rol oynamadığı hemen hiç bir alanın olmaması şaşırtıcı değildir. İslam tarihinin en başından itibaren rüyalar üzerine geniş ve zengin bir yazın alanı geliştirilmiştir. Tarihi süreçte rüyalara yönelik olarak temel İslam bilimlerinin yanısıra felsefî ve irfanî geleneğin mensuplarınca geliştirilen yaklaşımlar ve ortaya çıkan dinî, edebî, felsefî ve kültürel nitelikli birikim, günümüzde sadece İslam’a özgü tarihî bir materyal olarak değil, sosyal bilimler paradigmasının gerektirdiği biçimde insanlığın kadim tarihinin özgün bir parçası olarak görülmekte ve geniş bir perspektifle çok yönlü araştırmalara konu olmaktadır. Son yıllarda kendi içinde bağımsız bir bibliyografya oluşturabilecek bir yeküne ulaştığı söylenebilecek bu verimli araştırma alanından elde edilen bilimsel nitelikteki ürünler, rüyalar üzerinden İslam düşüncesi ve kültürüne yeni bakış açıları kazandırmakta ve diğer bilgi kaynaklarının analizinin nadiren sağladığı bireysel ve özel deneyimlerle karşılaşmaya imkân vermektedir. Bu araştırma da hicri yedinci asrın fıkıh ve hadis sahasında temayüz etmiş simalarından Nevevî’nin eserlerindeki rüya anlatımlarına odaklanmakta, ilgili malzeme üzerinden genel anlamda İslam düşüncesinde, özelde Nevevî’nin ilmi-edebi mirasında rüyanın yeri ve işlevi üzerinden alana katkı sunmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda Nevevî’nin eserlerinde dağınık halde bulunan rüya anlatıları bir araya getirilmiş, bunlar tematik olarak tasnif edilip hangi amaç ve işlevlerle sunulduğu tahlil edilmiştir. Nevevî’nin esrelerinde aktarılan rüyalar, bir yandan onun kişisel ve entelektüel biyografisinin gölgede kalmış bazı yönlerine ışık tutarken, aynı zamanda İslam düşüncesindeki rüya anlatılarını zenginleştirmeye ve rüyaların anlamı ve işlevine ilişkin bilgilerimizi genişletmeye fırsat sunmaktadır.

Bu araştırma, din öğretiminde, şükür kavramı örnekliğinde, herhangi bir kavramın, değerin, duygunun, tutumun, halin, bir varoluş durumunun öğretilmesine yönelik öğreticiye rehberlik edebilecek bir bakış açısına dikkat çekme çabasındadır. Bu bakış açısının temelinde, dini metinlerdeki bilginin, öğrenenin yaşantısı ile buluşması yer almaktadır. Öğrenenin kendini bu buluşmalar yoluyla keşfetmeye devam etmesi ve yeni öğrenmeler yoluyla dönüşmesi süreçlerinin, öğreticinin dini bilgiyle oluşturacağı içeriğe dair bakış açısıyla doğrudan ilgili olduğu düşünülmektedir. Bu makalede şükür kavramı hakkında Tefsir ve Hadis alanlarının kendi yöntem ve kaynakları kullanılarak bir içerik sunulmaktadır. Öğreticinin içeriği oluşturmada bu bakış açısına ulaşmasının, öğrencinin bağlamsal düşünme becerisi kazanarak, din bilgisi ve hayat bilgisini buluşturabilmesine katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Makalede, dinden öğrenme modeli benimsenmiş ve yorumlayıcı yaklaşımla çalışılmıştır. Sonuç olarak bilginin hayatla buluşması yönünde emeği geçen öğreticileri, bilgiyi kendi yöntemsel çerçevesinde anlamaya ve insan varlığını ilgilendiren konuları öğretime müsait hale getirmenin çok yönlü ve bütüncül bir bakış açısıyla mümkün olabileceğini kavramaya ulaştıran nitelikli çalışmalara ihtiyaç olduğu söylenebilir.

Bu çalışma, Anadolu Beyliklerinden Aydınoğulları (707-829/1308-1426 döneminde yetişmiş çok yönlü bir bilgin olan İbn Melek'in (ö.821/1418'den sonra) Mebāriḳu'l-Ezhār adlı hadis şerhini konu almaktadır. Bu şerh eṣ-Ṣaġānī'ye (ö.650/1252) ait Meşāriḳu'l-Envār adlı derleme hadis eseri üzerine kaleme alınmıştır. Her iki eser de Osmanlı medreselerinde ve bilhassa dâru'l-hadislerde asırlarca ders kitabı olarak okutulmuştur. Makalede eserin yapısal özellikleri ve şerh metodu tahlil edilmiş ve hadis şerh edebiyatındaki yeri tartışılmıştır. Buna göre Mebāriḳu'l-Ezhār, esas aldığı metindeki rivayetlerin anlaşılması için sarf, nahiv, lügat, hadis, fıkıh, usul-i fıkıh, kelam ve tefsir gibi ilimler çerçevesinde kısa ve özlü bilgiler içeren, pedagojik değeri yüksek, işlevsel ve kısmen özgün bir eserdir. Ancak muhtevası, sistematiği, yazılış amacı ve hedef kitlesi göz önüne alındığında, en-Nevevī (ö.676/1277) ile birlikte ilk olgun örneğini verdiği kabul edilen klasik hadis şerhleri içinde değerlendirilmemelidir.

Bu çalışma klasik Arapça sözlükler çerçevesinde ahlak sözcüğünün anlamı üzerine odaklanmakta ve kavramın etimolojik-semantik bir analizini sunmayı amaçlamaktadır. Ahlak, Arapça ḫ-l-ḳ kökünden gelmektedir ve bu kök doğrudan ahlaka taalluk eden bir unsur taşımamaktadır. ḫ-l-ḳ kökünün hemen bütün türevleri, bu kökün temel anlamı olan taḳdīr ile ilişkilendirilmiştir. Klasik sözlüklerde ahlak, en genel anlamıyla insanın yaratılıştan gelen kökleşmiş doğası ve karakteri olarak anlaşılmakta ve tanımlanmaktadır. Bu anlayış, büyük ölçüde erdem etiğine dayalı klasik ahlak tasavvuruyla da örtüşmektedir. Ahlakın sözlük anlamı, bu sözcüğün klasik dinî, felsefî ve edebî metinlerdeki kullanımında içkin durumdadır.