Common Names Given to Persons from the Point of View of Collocation, Frequency and Context: “Bir kişi - Bir kimse” (A Person, An İndividual)

Abstract

İnsan, zaman, mekân, eşya gibi pek çok ulamda genel adlar kullanılır. Bu çalışmada bir üst ulam ya da üstsözlükbirimi olarak insana verilen çeşitli genel adlar arasından önce “kişi” ve “kimse” sözcükleri, ardından “bir kişi” ve “bir kimse” eş dizimleri sıklık ve kullanım alanları dikkate alınarak incelenmiştir. Çalışmanın amaçlarından biri, birçok kaynakta eş anlamlı veya yakın anlamlı olarak sunulan bu kullanımlardan hangisinin Türkçe konuşucular tarafından daha sık yeğlendiğini saptamaktır. Bir diğer amaç ise, “bir kişi” ve “bir kimse” eş dizimlerini sol ve sağ dizimleriyle birlikte örneklendirerek hangi bağlamlarda eş değer olduğunu ortaya koymaktır. Çalışmada, 50 milyon sözcükten oluşan Türkçe Ulusal Derlemi’nin (TUD) 2012 yılında kullanıma açılan tanıtım sürümündeki verilerden yola çıkılarak anlam bilimi ve söz dizimi açısından nesnel sonuçlara ulaşılmıştır. Buna göre, “bir kişi” eş dizimi “bir kimse” eş dizimine göre çok daha sık kullanılmakta; ayrıca her iki eş dizim ancak “genel ve bilinmeyen” (belirtili veya belirtisiz)” durumlarda birbirinin yerine kullanılabilmektedir. Öte yandan, “bir kişi” daha çok “dünya sorunları”, “kurgusal düzyazı” ve “sanat” alanlarında yeğlenirken, “bir kimse” eş dizimi daha çok “düşünce ve inanç” ile “ticaret ve finans” alanlarında kullanılmaktadır. Bu tür incelemelerin, eş anlamlı olduğu düşünülerek her söz dizimi ve bağlamda birbirinin yerine kullanılan sözcük veya söz öbeklerinin kullanım özelliklerine ışık tutacağı ve özellikle ders kitaplarının hazırlanmasında yararlı olacağı düşünülmektedir.