Pomiar gospodarki cyfrowej

Abstract

Od wielu dziesięcioleci trwa intensywna dyskusja na temat wpływu techno- logii informacyjnych na otaczający nas świat oraz możliwości ich pomiaru. Jej początki sięgają prac takich myślicieli, jak McLuhan [1962], który wprowadził koncepcję globalnej wioski, czy Machlup [1962], analizujący ekonomiczne aspekty wiedzy. Technologia informacyjno-komunikacyjna rozwija się w tempie wykładniczym, zgodnie z prawem Moore’a [1965]. Jej wpływ na rzeczywistość jest coraz bardziej znaczący, przenika ona wszystkie sfery życia  od gospodar- ki, przez edukację, po relacje społeczne. Mimo to, wciąż trudno o precyzyjny pomiar i analizę zjawisk, które tak intensywnie kształtują współczesny świat. Metody badawcze często nie nadążają za dynamicznym rozwojem technologii, co utrudnia zrozumienie pełnego zakresu ich oddziaływania. Historia pomiaru gospodarki cyfrowej jest ściśle związana z rozwojem ba- dań nad społeczeństwem informacyjnym. Na początku lat 90. XX wieku badania ilościowe w tym obszarze były rzadkością [Goliński, 2011]. Jednak w ciągu ostatnich dwóch dekad nastąpiła znacząca zmiana. Obecnie badań kwantyfikują- cych różnorodne aspekty gospodarki cyfrowej, prowadzanych przez państwowe urzędy statystyczne (np. Eurostat, GUS), organizacje międzynarodowe (np. OECD, ITU), instytucje badawcze, uczelnie, organizacje pozarządowe oraz fir- my komercyjne jest na tyle dużo, że trudno o wybór najlepszych. Początkowo badania koncentrowały się głównie na infrastrukturze tech- nicznej i korzystały z tradycyjnych statystyk dotyczących telekomunikacji [Go- liński, 2011]. Analizowano rozwój infrastruktury telekomunikacyjnej (IT), czę- sto pomijając konteksty jakościowe i społeczne jej wykorzystania. Statystyczne monitorowanie IT było stosunkowo proste ze względu na niewielką liczbę do- stawców usług (często monopolistów) oraz jasno zdefiniowane grupy odbior- ców, czyli abonentów prywatnych i biznesowych. W miarę rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) i ich coraz szerszego zastosowania w różnych sferach życia takie podejście okazało się niewystarczające. Ograniczenie analiz do poziomu rozwoju infrastruktury technicznej nie oddawało już złożoności zjawisk składających się na gospodarkę cyfrową. Zrozumiano, że wykorzystanie ICT jest nierozerwalnie związane z możliwościami, umiejętnościami i motywacjami ludzi korzystających z tych technologii [Seo i in., 2010]. W rezultacie zaczęto włączać do badań aspekty społeczne, skupiając się nie tylko na dostępie do produktów i usług ICT, ale także na sposobach ich wykorzystania, barierach i ograniczeniach w ich adapta- cji oraz skutkach ich zastosowań [Oleński, 2003]. To poszerzenie perspektywy badawczej wymagało nowych metodologii i narzędzi analitycznych. Jednakże wraz z rosnącą liczbą badań pojawiły się problemy z redundancją pozyskiwanych informacji oraz z porównywalnością wyników. Wielość pod- miotów prowadzących badania i różnorodność stosowanych metodologii utrud- niały pełną analizę i porównania międzynarodowe. Brakowało jednolitych stan- dardów i jasno zdefiniowanych metod badawczych, z czym mierzyły się organizacje międzynarodowe, tworząc własne „przewodniki po pomiarze społe- czeństwa informacyjnego” [OECD, 2008]. Dynamiczny rozwój gospodarki cyfrowej sprawił, że oficjalne organy staty- styczne nie zawsze nadążały za zachodzącymi zmianami. W tej sytuacji firmy konsultingowe i organizacje branżowe zaczęły wypełniać lukę, publikując własne badania i zestawy danych statystycznych. Chociaż odpowiadało to zapotrzebowa- niu rynku, pojawiły się kontrowersje związane z łączeniem tych danych z oficjal- nymi statystykami i ich publikacją przez urzędy statystyczne [Goliński, 2011]. Aby sprostać tym wyzwaniom, zaczęto dążyć do standaryzacji metod badaw- czych i współpracy międzynarodowej. Organizacje, takie jak OECD, Eurostat czy ITU, opracowały wspólne ramy i wskaźniki do pomiaru gospodarki cyfrowej. Mimo to, ciągły rozwój technologii i zmieniające się warunki społeczne sprawiają, że pomiar pozostaje skomplikowanym i dynamicznym obszarem badań. Ewolucja pomiaru gospodarki cyfrowej odzwierciedla ewolucję samej go- spodarki: od prostych struktur opartych na infrastrukturze technicznej do złożo- nego ekosystemu, w którym technologie informacyjne są integralnie związane z aspektami społecznymi, ekonomicznymi i kulturowymi. Dziś można uznać, że dotychczasowe obszary badań nad gospodarką wkroczyły na poziom 4.0 i kon- centrują się na zmianach w funkcjonowaniu podmiotów gospodarki zachodzą- cych w wyniku wdrażania technologii cyfrowych. Choć istnieje wiele miar i wskaźników służących do pomiaru transformacji cyfrowej i gospodarki 4.0, największą popularność zyskały trzy indeksy: Digital Economy and Society Index (DESI) opracowany w 2014 roku przez Komisję Europejską [www1], ICT Development Index (IDI) opracowany w 2009 roku przez Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ITU) [www2] oraz Ne- tworked Readiness Index (NRI) opracowany w 2001 roku przez Światowe Fo- rum Ekonomiczne (WEF) we współpracy z INSEAD [www3]. Ich powszechne uznanie wynika z kompleksowego i wielowymiarowego podejścia do oceny różnych aspektów gospodarki cyfrowej, a także z renomy i autorytetu instytucji je tworzących. Regularna aktualizacja oraz transparentna metodologia czynią je dobrym narzędziem dla badaczy, decydentów i praktyków dążących do zrozu- mienia i kształtowania procesów cyfryzacji w skali globalnej i lokalnej. Każdy z tych indeksów ma swoje unikalne obszary, które mierzy. DESI zawiera wskaźniki z zakresu: łączności, kapitału ludzkiego, wykorzystania usług internetowych, integracji technologii cyfrowych przez przedsiębiorstwa oraz publiczne usługi cyfrowe. IDI identyfikuje dostęp do technologii informatyczno- -komunikacyjnych, poziom ich wykorzystania oraz umiejętności korzystających. Z kolei NRI koncentruje się na technologiach, ludziach, wpływie i zarządzaniu. Wszystkie trzy indeksy mierzą umiejętności cyfrowe ludności. Wszystkie biorą pod uwagę dostępność i jakość infrastruktury cyfrowej oraz wykorzystanie tech- nologii przez jednostki i przedsiębiorstwa. Jednak każdy z indeksów w ramach wskazanych wskaźników zagregowanych wykorzystuje inne wskaźniki cząst- kowe. Dlatego też porównania wyników między indeksami nie są możliwe. Ist- nieją obszary unikalne dla poszczególnych indeksów. DESI skupia się na inte- gracji cyfrowej przedsiębiorstw i na cyfrowych usługach publicznych, podczas gdy pozostałe indeksy nie obejmują tych obszarów. IDI koncentruje się bardziej na ogólnym rozwoju i dostępności ICT, nie wchodząc w szczegółowe aspekty ekonomiczne czy wpływ na jakość życia, a NRI wyróżnia się oceną gotowości do przyszłych technologii, wpływu na gospodarkę i jakość życia oraz aspektami zarządzania i regulacji wspierających ekonomię sieciową. Elementy, których nie uwzględniają te indeksy, a które w kontekście gospodarki cyfrowej należałoby uwzględnić w jej pomiarze, to m.in.: stopień zaawansowania automatyzacji i robotyki w przemyśle, możliwości integracji systemów cyfrowych i fizycznych w produkcji i łańcuchach dostaw, rozwój i dostępność specjalistycznych e-usług (np. zdrowotnych, edukacyjnych i finan- sowych), kwestie bezpieczeństwa transakcji online i ochrony danych osobo- wych, stopień integracji i interoperacyjności systemów e-administracji, specjali- styczne umiejętności cyfrowe, dostępność i jakość szkoleń cyfrowych. Mając na uwadze powyższe, zespół badaczy z katedry Badań nad Gospo- darką Cyfrową Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach podjął się trudnego i ambitnego zadania: budowy zagregowanego instrumentu pomiarowego gospo- darki cyfrowej (IGC). Realizację zadania przewidziano w trzech etapach. Celem pierwszego etapu była identyfikacja wymiarów gospodarki cyfrowej tworzących podstawy strukturalne indeksu. W kolejnych etapach projektu zestawiono wskaźniki identyfikujące wymiary gospodarki cyfrowej i dokonano ich oceny, i na tej podstawie skonstruowano indeks gospodarki cyfrowej. Efektem trzylet- niej pracy nad projektem jest niniejsza monografia. Analiza ilościowa i jakościowa literatury przedmiotu wskazała na duży po- tencjał, jaki stwarzają badania w obszarze gospodarki cyfrowej. W latach 2010- 2023 w Polsce liczba publikacji czasopiśmienniczych na temat gospodarki cy- frowej była relatywnie niewielka, a ich największy przyrost przypadał na lata 2017-2021 [Hoffmann-Burdzińska i Stolecka-Makowska, 2021]. Analiza cyto- wań prac indeksowanych w zagranicznych bazach naukowych również potwier- dziła rosnące w tym czasie zainteresowanie obszarem gospodarki cyfrowej. Stu- dia nad dostępną literaturą w tym zakresie pozwoliły stwierdzić, że po pierwsze: brakuje powszechnie akceptowanej i jednoznacznej definicji gospodarki cyfro- wej, a jej pojęcie jest wielowymiarowe, przy czym wymiary gospodarki cyfro- wej mogą być definiowane na wielu płaszczyznach wzajemnie się przenikają- cych [Hoffmann-Burdzińska i Stolecka-Makowska, 2024], a po drugie: dostępne indeksy nie uwzględniają wielu elementów i procesów zachodzących w gospo- darce cyfrowej, a co za tym idzie mają niewielką użyteczność w ocenie poziomu rozwoju gospodarki cyfrowej. Wolny [2023] dokonał przeglądu definicji gospodarki cyfrowej, wskazując, że może być ona definiowana z wielu perspektyw, jednak jej zasadnicze znacze- nie wykracza poza prostą koniugację terminów „cyfrowy” i „gospodarka”. Na jej rdzeń składają się nie tylko technologie oparte na systemie binarnym, ale również konsekwencje rozwoju technologicznego, integracja metod przetwarza- nia danych, ewolucja środków komunikacji oraz procesy akumulacji wiedzy. Po raz pierwszy pojęcie gospodarki cyfrowej (bez jednoznacznego zdefiniowania) zostało użyte w 1996 roku przez Tapscotta, który nazwał ją „erą inteligencji sieciowej” [Tapscott, 1996]. Podejścia do definiowania gospodarki cyfrowej są odzwierciedleniem czasów, z których pochodzą. W latach 90. XX wieku kon- centrowały się na sieci WWW i ewaluowały w kierunku nowych technologii, takich jak technologie mobilne, internet rzeczy, przetwarzanie w chmurze, big data, robotyzacja czy sztuczna inteligencja. Gospodarka cyfrowa obecnie obej- muje: globalną sieć działalności gospodarczych i transakcji handlowych umoż- liwionych przez technologie informacyjno-komunikacyjne [Pratt, 2021], działal- ność opartą na wykorzystaniu skodyfikowanej informacji i wiedzy w formacie cyfrowym [G20 DETF, 2016], a także gospodarkę zbudowaną na fundamentach technologii cyfrowych [Rouse, 2016]. Wśród polskich autorów najszerzej gospodarkę cyfrową definiuje Goliński jako „zbiór organizacji i ich relacji o charakterze globalnym, którego głównym czynnikiem sprawczym jest wykładniczy postęp naukowo-techniczny” [Goliń- ski, 2018, s. 186]. Autor dodaje elementy konstytutywne gospodarki cyfrowej, do których zalicza: intensywne wykorzystanie ICT, integrację systemów fizycz- nych i cyfrowych, hiperłączność wymuszającą współzależność i współdziałanie, automatyzację wymiany informacji i analityki danych, niepredyktywność roz- woju, zanikanie barier i wynikające stąd nowe możliwości rozwojowe, inten- sywne wykorzystanie nowych modeli biznesowych oraz siły napędowe gospo- darki cyfrowej: cyfrową destrukcję i cyfrową transformację [Goliński, 2018]. Specyfika gospodarki cyfrowej (gospodarki 4.0) wynika ze ściśle powiązanych ze sobą procesów datafikacji i usieciowienia [Śledziewska i Włoch, 2020]. Procesy datafikacji i usieciowienia przebiegają w wielu obszarach, które można nazwać wymiarami gospodarki cyfrowej. Nie ma jednoznacznej definicji wymiarów gospodarki cyfrowej, każdy kto próbuje zdefiniować i opisać gospo- darkę cyfrową ujmuje je w swój własny autorski sposób. W decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady UE [Decyzja 2022/2481 z dnia 14 grudnia 2022 roku], ustanawiającej program polityki „Droga ku cyfrowej dekadzie” do 2030 roku, wyznaczono cele cyfryzacji gospodarki UE w czterech obszarach/wymiarach: umiejętności, administracja publiczna, infrastruktura i biznes. Autorzy tej mono- grafii przyjęli sześć wymiarów gospodarki cyfrowej, które opisano w poszcze- gólnych rozdziałach. Są to: przemysł, handel, usługi, administracja, konsumpcja i praca. Przyjmując, że indeks to rodzaj złożonego wskaźnika, który syntetyzuje i porządkuje wyniki pewnej liczby szczegółowych obserwacji [Nowak, 2011], będąc jednocześnie syntetycznym wskaźnikiem pewnej własności, która nie podlega bezpośrednim pomiarom lub bezpośrednim obserwacjom w praktyce, celem niniejszej monografii jest przedstawienie koncepcyjnych ram indeksu gospodarki cyfrowej. Indeks to zbiór wskaźników, który agreguje różnorodne dane w celu przed- stawienia złożonych zjawisk w uproszczonej (zazwyczaj liczbowej) formie. Uproszczenie jednak sprawia, że obejmuje tylko wybrane aspekty badanego zjawiska (tu gospodarki cyfrowej). Żadna miara złożona nie jest w stanie pełnić roli kompleksowego narzędzia pomiarowego, co wynika z dynamicznej i wielo- wymiarowej natury badanych zjawisk [Goliński, 2012]. Wśród innych ograni- czeń indeksów można wskazać ich subiektywność. Tworzenie indeksów jest obarczone subiektywnymi decyzjami ich autorów na niemal każdym etapie pro- jektowania. Wybór składowych indeksu, przypisywanie im wag oraz metody agregacji danych mogą odzwierciedlać osobiste preferencje lub założenia teore- tyczne twórców, co wpływa na ostateczny wynik pomiaru. Freudenberg [2003] podkreśla, że subiektywność w konstrukcji wskaźników złożonych może prowa- dzić do wyników, które nie są w pełni obiektywne ani reprezentatywne dla ba- danej rzeczywistości. W efekcie takie wskaźniki mogą nie oddawać rzeczywi- stego stanu gospodarki cyfrowej, a jedynie perspektywę ich twórców. Goliński [2012] zwraca również uwagę na fakt, iż często wybór poszcze- gólnych wskaźników jest podyktowany dostępnością danych statystycznych, a nie solidnymi podstawami teoretycznymi, co może wpływać na jakość i rzetel- ność wyników. Na ten problem zwracają również uwagę Saisana i Tarantola [2002], podkreślając, że brak jednolitych i dostępnych danych w różnych kra- jach zmusza badaczy do wykorzystywania tego, co jest dostępne, co może nie odzwierciedlać pełnego spektrum badanych zjawisk. Do zestawu wad indeksu należy również dodać wątpliwą porównywalność danych na poziomie globalnym [Jaciow, 2018] oraz niejednoznaczność ich zna- czenia [Freudenberg, 2003], co utrudnia ich interpretację i praktyczne zastoso- wanie w procesie decyzyjnym. Nie zapominając o ograniczeniach indeksów, autorzy podejmując się wy- zwania stworzenia indeksu gospodarki cyfrowej, skoncentrowali się na ich zale- tach, uznając, że indeksy umożliwiają przedstawienie skomplikowanych cech współczesnego świata w sposób uproszczony i zrozumiały dla szerszego grona odbiorców. Indeksy są używane w wielu dziedzinach życia społeczno-gospodarczego, takich jak ekonomia, finanse, nauki społeczne, edukacja i zdrowie publiczne, do mierzenia, monitorowania i porównywania różnorodnych zjawisk lub stanów w czasie i przestrzeni. Cechami charakterystycznymi indeksów są:  agregacja danych  indeksy łączą różne zmienne, które są mierzone na róż- nych skalach, w jedną skonsolidowaną wartość,  normalizacja  wartości składające się na indeks często są normalizowane, aby zapewnić ich porównywalność (stosuje się tu procedury skalowania, przeliczania na punkty procentowe lub inne metody przekształceń),  reprezentacja  indeksy mają na celu reprezentowanie bardziej złożonych zjawisk lub trendów w sposób, który jest zrozumiały dla użytkowników,  porównywalność – indeksy umożliwiają porównanie między różnymi jed- nostkami geograficznymi (analiza przestrzenna), grupami (analiza podmio- towa) i okresami (analiza czasowa),  wszechstronność – indeksy mogą być dostosowywane do różnych celów analitycznych, np. monitorowanie postępów, ocena efektów polityki czy ana- liza trendów rynkowych. Indeksy są kluczowym narzędziem w badaniach i analizach politycznych, umożliwiającym efektywne i skuteczne podejmowanie decyzji na podstawie skomplikowanych danych. W praktyce gospodarczej wykorzystywanych jest wiele indeksów, np. indeks giełdowy Dow Jones Industrial Average czy NASDAQ, który pokazuje kondycję i ogólny kierunek rozwoju rynku akcji, indeks rozwoju ludzkiego (ang. Human Development Index – HDI) używany przez ONZ do mierzenia i porównywania poziomów życia, edukacji i długości życia w różnych krajach, indeks cen towarów i usług konsumpcyjnych (ang. Consumer Price Index – CPI) używany do oceny poziomu inflacji. Indeks gospodarki cyfrowej spełniałby kilka użyteczności, które są istotne zarówno dla decydentów, badaczy, jak i dla przedsiębiorców czy organizacji społecznych. Indeks gospodarki cyfrowej mógłby posłużyć do: 1. Pomiaru postępu cyfryzacji. Indeks pozwalałby na ocenę, jak szybko i w jakim zakresie poszczególne kraje lub regiony przyjmują technologie cyfrowe. 2. Porównań międzynarodowych i regionalnych. Dzięki standaryzowanym kry- teriom pomiarowym indeks umożliwiałby porównywanie różnych krajów i regionów pod kątem dojrzałości cyfrowej. 3. Nakreślania strategicznych ścieżek rozwoju polityki gospodarczej. Indeks dostarczałby decydentom informacji potrzebnych do formułowania strategii rozwoju cyfrowego. Na przykład identyfikacja obszarów, które wymagają większych inwestycji w infrastrukturę cyfrową lub edukację, może prowadzić do lepszego alokowania zasobów i planowania strategicznego. 4. Stymulowania innowacji i inwestycji. Poprzez identyfikację trendów i poten- cjalnych obszarów wzrostu indeks mógłby zachęcać przedsiębiorstwa i inwe- storów do podejmowania działań w najbardziej obiecujących sektorach cyfrowych. To z kolei może przyczynić się do wzrostu innowacyjności i kon- kurencyjności gospodarek. 5. Podnoszenia świadomości społecznej i rozwijania edukacji. Indeks, będąc publikowanym i omawianym w mediach oraz instytucjach edukacyjnych, zwiększałby świadomość społeczną na temat znaczenia cyfryzacji i jej wpły- wu na codzienne życie. 6. Planowania badań akademickich. Dla środowiska akademickiego indeks gospodarki cyfrowej ma potencjał stania się narzędziem umożliwiającym przeprowadzanie dalszych badań, analiz trendów oraz opracowywania teorii dotyczących wpływu cyfryzacji na różne aspekty życia społecznego i gospo- darczego. 7. Promowania odpowiedzialnej cyfryzacji. Indeks mógłby także służyć jako narzędzie promujące bardziej zrównoważony i inkluzywny rozwój cyfryzacji, zwracając uwagę na potrzebę równego dostępu do technologii, etycznych aspektów AI i ochrony danych osobowych. Znaczenie niniejszej monografii wynika z wartości indeksu gospodarki cy- frowej, który będąc wielofunkcyjnym narzędziem, może znacząco wpływać na kształtowanie polityk, strategii rozwoju, a także na promowanie świadomego i odpowiedzialnego korzystania z technologii cyfrowych. Opracowanie ram koncepcyjnych dla budowy indeksu gospodarki cyfrowej wymagało dokładnego zdefiniowania jego struktury oraz zidentyfikowania klu- czowych wskaźników, które pozwalają na efektywne mierzenie różnorodnych aspektów gospodarki cyfrowej. Proces ten składał się z kilku istotnych etapów, zgodnie z przyjętą przez OECD metodologią tworzenia miary agregowanej [OECD, 2008], i obejmował: Etap 1: Definicja i identyfikacja wymiarów gospodarki cyfrowej. Pierwszym krokiem było zdefiniowanie głównych wymiarów, które powinny być ujęte w indeksie. Na podstawie przeglądu literatury i istniejących indek- sów, takich jak DESI, IDI, i NRI, można zaobserwować, że gospodarka cyfrowa obejmuje zarówno aspekty technologiczne, jak i ekonomiczne. Wymiary te obejmują: przemysł, handel, usługi, administrację, kon- sumpcję i pracę. Etap 2: Selekcja i opracowanie wskaźników. Po zdefiniowaniu wymiarów, na- stępnym krokiem był wybór wskaźników, które pozwalają na pomiar tych wymiarów. Skoncentrowano się na wskaźnikach spełniających kry- teria mierzalności, porównywalności, trafności i aktualności danych. Etap 3: Konstrukcja i weryfikacja indeksu. Po opracowaniu wskaźników, trze- cim etapem było zbudowanie właściwego modelu indeksu, który zinte- growałby wszystkie wybrane wskaźniki w spójny i funkcjonalny system oceny. Etap 4: Walidacja i rozwój. Ostatnim etapem budowy indeksu jest jego walida- cja przez porównanie z innymi wskaźnikami i udoskonalenie na pod- stawie informacji zwrotnych od ekspertów oraz danych empirycznych. Indeks powinien być testowany w różnych kontekstach, aby zapewnić jego wiarygodność i przydatność. Ze względu na zakres przyjętych prac badawczych, w niniejszej monografii nie uwzględniono etapu 4. Realizowany projekt badań statutowych Katedry Badań nad Gospodarką Cyfrową Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach zakładał jedynie koncepcyjną fazę budowy indeksu gospodarki cyfrowej. W zależności od przyszłych możliwości finansowych zespół badawczy podejmie się walidacji indeksu na podstawie rzeczywistych danych. Niemniej jednak auto- rzy uważają, że monografia o charakterze koncepcyjno-metodycznym wypełnia lukę w literaturze, w której można znaleźć wiele fragmentarycznych i rozproszo- nych przedmiotowo-podmiotowo-czasowo i przestrzennie opracowań, w których autorzy próbują dokonać pomiaru gospodarki cyfrowej. Żadna z tych publikacji nie traktuje problemu w sposób kompleksowy. Niniejsza monografia składa się z 6 rozdziałów, z których każdy odpowiada jednemu z 6 wyróżnionych wymiarów gospodarki cyfrowej. Każdy z wymiarów (a co za tym idzie każdy z rozdziałów) posiada podobną strukturę, która uwzględnia następujące elementy: 1. Wymiar gospodarki cyfrowej jako przedmiot pomiaru. 2. Wskaźniki identyfikujące wymiar. 3. Źródła danych do wskaźnika i sposób ich pozyskania. 4. Ocena i wybór wskaźników reprezentantów wymiaru do indeksu gospodarki cyfrowej. W zakończeniu czytelnik znajdzie wzór liczenia indeksu gospodarki cyfro- wej oraz możliwości implementacji indeksu.