12. Dearvvašvuođabálvalusaid gielalaš ja kultuvrralaš heiveheapmi – Kollektiiva vuoigatvuohta, dearvvašvuođafágalaš hástalus, individuála dárbbut

Abstract

Norgga sámi álbmogis lea lága bokte nannejuvvon riekti oažžut ovttadássásaš dearvvašvuođabálvalusaid mat leat heivehuvvon sihke sin giela ja kultuvrra ektui. Dát doavttergrádaprošeakta lea jearahallamiid bokte guorahallan maid sámi pasieanttat ja terapevttat geain lea iešguđetlágan etnalaš duogáš oaivvildit makkár mearkkašupmi sámegielas ja sámi kultuvrras sáhttá leat ja movt dat sáhttet boahtit ovdan psyhkalaš dearvvašvuođasuodjalusa dikšundilálašvuođain Norgga davvisámi guovllu spesialistadearvvašvuođabálvalusas. Bohtosat čujuhit ahte gielalaš ja kultuvrralaš heiveheapmi lea kompleaksa, ja ahte daid heiveheapmi orru gártan ovttaskas terapevtta duohkai. Terapevttat vásihedje ahte dearvvašvuođainstitušuvnnat dávjá eai kárte pasieanttaid gielladárbbuid ovdal go dikšun álgá. Terapevttat fertejedje ieža identifiseret pasieanttaid giela ja fállat sámegielat bálvalusaid aitto go pasieanttat bohte. Dat attii unnit vejolašvuođa fállat bálvalusa mii lei gielalaččat heivehuvvon. Bohtosat čujuhit ahte guovttegielat pasieanttat ja terapevttat lonohallet sámegiela ja dárogiela gaskkas divššus. Giellaválljemii váikkuhit máŋggabealat sosiála ja kultuvrralaš fáktorat. Váilu diehtu das leatgo váikkuhusat giellalonohallamis dikšuma oktavuođas. Terapevttain geat serve guorahallamii ledje máŋga oaivila das mii sámi kultuvra lea, muhto digaštalle hárve pasieanttaid «kultuvrralaš vásáhusaid» bargoustibiiguin. Moadde terapevtta suokkardedje movt iežas ja/dahje dearvvašvuođasuodjalusa kultuvra sáhttá váikkuhit dasa movt sii ipmirdit sámi pasieanttaid vásáhusaid ja muitalemiid. Sii ohcaledje fágalaš digaštallamiid movt láhččet sámi kultuvrii saji oppalaččat, ja adde ovdamearkan konkrehta pasieanttaáššiid. Bohtosat čujuhit ahte dearvvašvuođainstitušuvnnain lea dárbu systemáhtalaččat kártet pasieanttaid giela ja plánet sámegielat dikšofálaldaga ovdal konsultašuvnna. Bohtosat čujuhit maiddái ahte lea dárbu máhttui movt ja mainna lágiin sáhttá «sámi kultuvrralaš» beliid sajáiduhttet psyhkalaš dearvvašvuođasuodjalusbálvalusaide klinihkalaš relevánta vugiin. Lea dárbu eanet dihtui das movt kollektiiva rivttiid sáhttá ovddidit dearvvašvuođa – ja fuolahusbálvalusan nu ahte váldet vuhtii sámi pasieanttaid individuála dárbbuid.