Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw. Istota i pomiar

Abstract

We współczesnej gospodarce światowej innowacje stały się kluczowym na- rzędziem przedsiębiorstw w utrzymaniu i wzmacnianiu przewagi konkurencyj- nej (Dyduch, 2015, s. 19; Freixanet i in., 2021, s. 33; Gunday i in., 2011, s. 662; Lee, Olson i Trimi, 2012; Padilla-Lozano i Collazzo, 2022, s. 21; Poznańska, 2010a, s. 349). Z tego powodu coraz więcej przedsiębiorstw realizuje zróżnicowa- ne działania zorientowane na osiągnięcie rezultatów w postaci innowacji. Działa- nia te, niezależnie od tego, czy są rozwojowe, finansowe, czy też komercyjne, określa się mianem aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw1 (Bouwman i in., 2018, s. 109; OECD i Eurostat, 2018, s. 33; Serrano-Bedia i in., 2012, s. 559). W efekcie aktywności innowacyjnej mogą powstać innowacje, które przy- czynią się do zwiększenia prawdopodobieństwa przetrwania przedsiębiorstw (Dyduch, 2015, s. 20; Röd, 2016, s. 185). Dlatego decyzje podejmowane w przed- siębiorstwach co do aktywności innowacyjnej są obecnie zaliczane do ich naj- bardziej fundamentalnych decyzji strategicznych (Karlsson i Tavassoli, 2016, s. 1484). Równocześnie decyzje te są niezwykle istotne w kontekście makroeko- nomicznym, ponieważ innowacje, które powstają w przedsiębiorstwach w wyniku ich aktywności innowacyjnej, mogą mieć wpływ na alokację zasobów i racjo- nalność gospodarowania, a także na zmiany w zakresie łącznej produktywności czynników wytwórczych czy też zmiany w ilości i dyfuzji wiedzy (Białoń, 2010, s. 24; Fagerberg, Verspagen i Srholec, 2010, s. 833; Maradana i in., 2017, s. 1; OECD i Eurostat, 2008, s. 110; OECD i Eurostat, 2020, s. 195; Okrzesik, 2019, s. 19; Sener i Tunali, 2017, s. 35-36). W ich rezultacie może zatem dojść do prze- mian w obrębie społeczeństw i gospodarek (Hakhverdyan i Shahinyan, 2022, s. 111; Kamińska, 2017, s. 27; Poznańska, 2010b, s. 322; Ramadani i in., 2013, s. 324; Urbaniec, 2019, s. 115). Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw zaczęła być eksplorowana w XX wieku (np. Acs i Audretsch, 1991; Arvanitis, 1997; Cohen, Levin i Mowery, 1987) i nadal stanowi przedmiot zainteresowania badaczy zarówno za granicą (np. Angelova i Pastarmadzhieva, 2020; Duarte i in., 2023; Lukovszki, Rideg i Sipos, 2021; Serrano-Bedia i in., 2012), jak i w Polsce (np. Białoń, 2010; Grego- -Planer i Kuś, 2020; Kamińska, 2016; Komorowski i Mizgajska, 2008; Mizgaj- ska, 2013; Oksanych, 2021; Pichlak, 2012; Poznańska, 2017; Sobczak i Głusz- czuk, 2016; Romanowska, 2016; Szopik-Depczyńska, 2009; Świadek i Płonka, 2013; Zastempowski, 2019). Mimo tego wiedza na temat aktywności innowa- cyjnej przedsiębiorstw pozostaje niepełna i fragmentaryczna. Przegląd literatury z zakresu nauk o zarządzaniu i jakości wskazuje, że w prowadzonych badaniach rozpatruje się zwykle jedynie elementy aktywności innowacyjnej przedsię- biorstw, w szczególności podczas analizy procesu innowacyjnego (np. Tidd i Bessant, 2013). Brakuje tymczasem opracowań ujmujących holistycznie za- gadnienia związane z aktywnością innowacyjną przedsiębiorstw. Prace nauko- we, w których podejmuje się próby w tym zakresie, należą do nielicznych2. Na rozproszenie wiedzy dotyczącej aktywności innowacyjnej przedsię- biorstw w dużej mierze ma wpływ niejednorodna interpretacja pojęcia „aktyw- ność innowacyjna” przedsiębiorstw. Rozbieżności występujące pomiędzy defi- nicjami aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw występującymi w literaturze są bowiem duże. Mimo że aktywność innowacyjną przedsiębiorstw zasadniczo traktuje się jako szereg działań podejmowanych przez przedsiębiorstwa w celu powstania lub zaadaptowania innowacji (Bouwman i in., 2018, s. 109; Serrano- Bedia i in., 2012, s. 559) i taka definicja jest rekomendowana przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz Eurostat (2018, s. 33), to są badacze, którzy stosują określenie „aktywność innowacyjna”, odnosząc się do przedsiębiorstw wprowadzających innowacje. Przedstawiciele takiego stanowiska, do których należą Angelova i Pastarmadzhieva (2020, s. 19) czy też Arabshahi i Fazlollahtabar (2019, s. 1033), biorą pod uwagę wyłącznie fakt zaistnienia innowacji w firmie. Nie interesuje ich natomiast, jakie działania podejmowano, aby stworzyć, wdrożyć lub zaadaptować innowacje, ani też czy w przedsiębior- stwach tych były realizowane działania, w wyniku których innowacje nie po- wstały. Poza tym w literaturze dotyczącej innowacji można spotkać jeszcze inne podejście do aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Łączy się w nim wkład w innowacje i wyniki innowacji. Z taką interpretacją aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw można się np. spotkać w badaniach B. Dachsa i Z. Ebersbergera (2009, s. 16), a także u E. Sobczak i D. Głuszczuka (2016, s. 1676). Rozproszenie wiedzy na temat aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw wynika również z braku spójnej metody jej pomiaru. Należy bowiem podkreślić, że nawet w przypadku stosowania tych samych definicji aktywności innowacyj- nej w dotychczasowych badaniach wykorzystywano różnorodne mierniki, aby tę aktywność zmierzyć. Analiza tych mierników ujawnia, że w wielu przypadkach pomiar aktywności innowacyjnej polegał na szacunkach dotyczących tylko jed- nej, wybranej przez badaczy zmiennej, np. nakłady na badania i rozwój. Nato- miast rzadko dokonywano pomiaru aktywności innowacyjnej, opierając się na miernikach złożonych z kilku elementów składowych3. Z tego powodu możli- wości porównywania badań nad aktywnością innowacyjną przedsiębiorstw były do tej pory ograniczone, a wiedza dotycząca tej problematyki była trudna w gene- ralizacji. W konsekwencji można stwierdzić, że aktywność innowacyjna nie została jeszcze dogłębnie poznana. Do dziś badacze nie są zgodni nawet co do tego, jak cechy przedsiębiorstw wpływają na aktywność innowacyjną przedsię- biorstw. Tymczasem niepełna wiedza w tym zakresie prowadzi do negatywnych implikacji praktycznych. Bez takiej znajomości aktywności innowacyjnej przed- siębiorstw trudno jest tworzyć efektywne instrumenty wsparcia przedsiębiorstw w ramach polityki innowacyjnej, ponieważ nie jest do końca jasne, czy i w jaki sposób instrumenty wspierające tę aktywność powinny być zróżnicowane. Ma- jąc na względzie taki stan rzeczy, rozwój teorii innowacji w tym obszarze staje się zatem koniecznością. Analiza literatury przedmiotu wskazuje na wyraźną lukę teoretyczną w ho- listycznym spojrzeniu na problematykę aktywności innowacyjnej przedsię- biorstw oraz w krytycznym spojrzeniu na mierniki stosowane do pomiaru tej aktywności. Przeprowadzone studia literaturowe dowodzą również występowa- nia luki metodologicznej, związanej z brakiem kompleksowego narzędzia do pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, a także luki empirycznej w zakresie eksploracji aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw z uwzględnie- niem wielkości, rodzaju działalności, zasięgu rynkowego i rodzinności jako za- sadniczych, endogenicznych determinant tej aktywności. Biorąc pod uwagę zidentyfikowane luki, głównym celem podjętych badań było uporządkowanie wiedzy na temat aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw oraz opracowanie, walidacja i zastosowanie narzędzia badawczego do komplek- sowego pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, a także przystoso- wanie metod analizy statystycznej do badań w tym obszarze. Dodatkowo badanie miało na celu rozpoznanie, z wykorzystaniem autorskiego narzędzia, aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw oraz poznanie aktywności innowacyjnej przedsię- biorstw z uwzględnieniem wielkości, rodzaju działalności, zasięgu rynkowego i rodzinności jako zasadniczych, endogenicznych determinant tej aktywności. Do tak sformułowanych celów wyznaczono cele szczegółowe, które podzielono na cele w obszarze teoretycznym, metodycznym, empirycznym i utylitarnym. Cele w obszarze teoretycznym obejmują:  zebranie i uporządkowanie wiedzy na temat aktywności innowacyjnej przed- siębiorstw;  identyfikację i krytyczną ocenę mierników stosowanych dotychczas w bada- niach aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Cele w obszarze metodycznym są następujące:  opracowanie narzędzia badawczego do kompleksowego pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw;  walidacja i zastosowanie narzędzia badawczego do kompleksowego pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. W obszarze empirycznym celem podjętych badań była eksploracja aktyw- ności innowacyjnej przedsiębiorstw z uwzględnieniem wielkości, rodzaju dzia- łalności, zasięgu rynkowego i rodzinności jako zasadniczych, endogenicznych determinant tej aktywności. Natomiast cel utylitarny badań stanowiło sformuło- wanie rekomendacji co do wykorzystania w praktyce gospodarczej autorskiego narzędzia badawczego do pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, w szczególności dla badaczy, osób odpowiedzialnych za politykę innowacyjną i menedżerów przedsiębiorstw. W podjętym postępowaniu badawczym przedmiot badań stanowiła aktyw- ność innowacyjna przedsiębiorstw traktowana jako „wszystkie działania rozwo- jowe, finansowe i komercyjne podejmowane przez przedsiębiorstwo, które zo- rientowane są (w zamierzeniu) na osiągnięcie rezultatów w postaci innowacji dla przedsiębiorstwa” (OECD i Eurostat, 2018, s. 33). Zakres przestrzenny pracy w części empirycznej stanowi Polska, natomiast zakres czasowy badań jest zróżnicowany. W odniesieniu do dorobku nauk społecznych w dyscyplinie nauki o zarządzaniu i jakości odwołano się do publikacji wydawanych od lat 60. XX wieku, aż do 2024 roku. Natomiast walidacja oraz zastosowanie autor- skiego narzędzia do pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw nastąpiły w 2020 roku. Proces badawczy ukierunkowany na realizację wyznaczonych celów i we- ryfikację przyjętych hipotez miał charakter wieloetapowy. W pierwszym etapie tego procesu została przeprowadzona kwerenda literatury, obejmująca polskie i anglojęzyczne pozycje zwarte i artykułowe. Opierając się na tej kwerendzie, zidentyfikowano obszar badawczy oraz dokonano przeglądu pojęć i teorii zwią- zanych z wybranym polem badawczym. Kolejny etap prac obejmował opracowa- nie autorskiego narzędzia do pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw oraz badania pierwotne. Ze względu na przyjęty cel praktyczny i metodyczny w podjętym postępowaniu badawczym konieczne było przeprowadzenie dwóch badań pierwotnych. Jedno z tych badań było związane z walidacją autorskiego narzędzia do pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, a drugie z za- stosowaniem tego narzędzia. Szczegółowa metodyka obu badań została zapre- zentowana w rozdziale 4 i 5. W następnym etapie postępowania badawczego dokonano walidacji narzę- dzia do pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, oceny jego przydat- ności i opracowania zasad jego wykorzystania. Ponadto etap ten obejmował analizę wyników badania pierwotnego, w którym wykorzystano nowe narzędzie, i wyciągnięcie wniosków dotyczących aktywności innowacyjnej badanych przed- siębiorstw oraz wniosków odnośnie do wielkości, rodzaju działalności, zasięgu rynkowego i rodzinności jako zasadniczych, endogenicznych determinant ak- tywności innowacyjnej. Ostatni etap postępowania badawczego był skoncentrowany na podsumo- waniu przeprowadzonych badań i konkluzjach. Prace podjęte podczas tego etapu umożliwiły wyciągnięcie wniosków końcowych dotyczących rozwoju teorii in- nowacji w zakresie aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, a także służyły do oceny wad i zalet autorskiego narzędzia badawczego do pomiaru aktywności in- nowacyjnej przedsiębiorstw. Ponadto prace te doprowadziły do opracowania re- komendacji dotyczących zastosowania tego narzędzia w praktyce gospodarczej oraz wskazania kierunków dalszych badań prowadzonych z jego wykorzystaniem. Założone w podjętym postępowaniu badawczym cele znalazły odzwiercie- dlenie w strukturze niniejszej monografii, na którą składa się sześć rozdziałów. Pierwszy, teoretyczny rozdział monografii stanowi tło do dalszych rozważań. Na początku tego rozdziału przedstawiono podstawowe definicje innowacji i zapre- zentowano główne nurty, jakie w interpretacji tego terminu pojawiają się w do- robku teoretycznym wypracowanym w obszarze ekonomii oraz w naukach o za- rządzaniu i jakości. W dalszej części pierwszego rozdziału dokonano przeglądu klasyfikacji innowacji występujących w literaturze przedmiotu i zaprezentowano rodzaje innowacji wyróżnione na podstawie tych klasyfikacji. Następnie przy- bliżono podstawowe źródła innowacji przedsiębiorstw oraz cele i rezultaty ich opracowywania i wdrażania w przedsiębiorstwach. Drugi, teoretyczno-koncepcyjny rozdział monografii wyjaśnia istotę aktyw- ności innowacyjnej przedsiębiorstw. Jest to szczególnie ważny dla całości wy- wodu rozdział, ponieważ koncentruje się on na głównym przedmiocie prowa- dzonych badań – aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. W rozdziale tym poddano analizie różne definicje aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, wskazując rozbieżności terminologiczne, jakie w interpretacji tego pojęcia po- jawiają się w literaturze dotyczącej problematyki innowacji. W analizie tej uwzględniono różnorodne perspektywy, w których problematyka dotycząca aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw jest rozpatrywana, a także wzięto w niej pod uwagę rozpoznane dotychczas rodzaje działań składających się na aktywność innowacyjną przedsiębiorstw. W dalszej części drugiego rozdziału dokonano przeglądu działań, które składają się na aktywność innowacyjną przed- siębiorstw w świetle rekomendacji Eurostatu i OECD zawartych w czwartej edycji Oslo Manual (OECD i Eurostat, 2018). Na podstawie wcześniejszej ana- lizy uznano bowiem, że wymieniony w tej rekomendacji katalog elementów aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw w sposób kompleksowy odzwierciedla działania wchodzące w skład tej aktywności. Ważną część drugiego rozdziału stanowi opis aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw w odniesieniu do proce- su innowacyjnego i zdolności innowacyjnych. Opis ten dopełnia całość podję- tych w drugim rozdziale rozważań, ponieważ dzięki niemu uwidaczniają się współzależności występujące pomiędzy aktywnością innowacyjną przedsię- biorstw i procesem innowacyjnym a zdolnościami innowacyjnymi. Trzeci rozdział monografii odnosi się do możliwości odmiennego kształto- wania się aktywności innowacyjnej w przedsiębiorstwach o różnej wielkości, innym rodzaju prowadzonej działalności, zróżnicowanym zasięgu rynkowym oraz w przedsiębiorstwach rodzinnych i nierodzinnych. W rozdziale tym starano się przedstawić w miarę pełny obraz wyników przeprowadzonych dotąd badań dotyczących innowacji przedsiębiorstw i odnoszących się do wybranych na po- trzeby badania zmiennych opisujących cechy firmy. Posługując się tymi wyni- kami, wskazano przesłanki stanowiące o tym, że wielkość, rodzaj działalności, zasięg rynkowy i rodzinność stanowią zasadnicze, endogeniczne determinanty aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Kolejny, czwarty rozdział niniejszej pracy to rozdział teoretyczno- -empiryczny, który dotyczy pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Zidentyfikowano w nim i poddano krytycznej ocenie wiedzę na temat głównych mierników stosowanych dotychczas w badaniach aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Opierając się na przeglądzie tych mierników, dokonano ich oceny, a także oceny ich przydatności w badaniach aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Następnie w rozdziale czwartym przedstawiono nowe, stwo- rzone na potrzeby podjętego postępowania badawczego, narzędzie do pomiaru aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, a także zaproponowano sposób inter- pretacji wyników badań, w których narzędzie to zostanie wykorzystane. Warto podkreślić, że rozdział czwarty zawiera również szczegółowe informacje o tym, jak przebiegał proces tworzenia nowego narzędzia do pomiaru aktywności in- nowacyjnej przedsiębiorstw oraz dokładny opis jego walidacji. Piąty rozdział monografii jest rozdziałem empirycznym. Zawarto w nim wyniki i analizę przeprowadzonego badania pierwotnego dotyczącego aktywno- ści innowacyjnej i wybranych charakterystyk przedsiębiorstw. W pierwszej czę- ści tego rozdziału opisano cele, pytania i hipotezy badawcze oraz podstawowe informacje o badaniu. Następnie zaprezentowano aktywność innowacyjną bada- nych przedsiębiorstw i oszacowano jej poziom, a także dokonano porównania aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw o różnych charakterystykach. Na pod- stawie przeprowadzonej analizy zidentyfikowano podobieństwa i różnice mię- dzy aktywnością innowacyjną przedsiębiorstw różniących się pod względem: (a) wielkości; (b) rodzaju prowadzonej działalności; (c) zasięgu rynkowego; oraz (d) rodzinności. Analiza ta doprowadziła również do rozpoznania, które z bada- nych czynników związanych z cechami firmy są niezależnymi czynnikami wpływającymi na aktywność innowacyjną przedsiębiorstw. W wyniku podjętego postępowania badawczego dokonano także oceny wielkości przedsiębiorstw, rodzaju prowadzonej działalności, zasięgu rynkowego oraz rodzinności jako czynników determinujących aktywność innowacyjną przedsiębiorstw. Całość badań została podsumowana w ostatniej części pracy, zatytułowanej „Zakończenie i wnioski”. Odniesiono się tam do luk badawczych wypełnionych dzięki przeprowadzonym badaniom oraz wkładu, jaki badania wnoszą w rozwój teorii innowacji. Szczególną uwagę zwrócono na opracowane, poddane walida- cji oraz zastosowane narzędzie badawcze do kompleksowego pomiaru aktywno- ści innowacyjnej przedsiębiorstw i możliwości jego wykorzystania w kolejnych badaniach oraz w praktyce gospodarczej. W przedstawionych w tej części roz- ważaniach sformułowano także najważniejsze konkluzje dla teorii i praktyki oraz propozycje kierunków dalszych prac badawczych.