Di̇kkat, Bi̇li̇şsel Kontrol Ve Uyumluluk Orani Etki̇leri̇

Abstract

Çok eski yıllardan beri düşünürlerin ilgisini çeken dikkat kavramı, psikolojinin modern bir bilim alanı olarak ortaya çıkması ile birlikte deneysel yöntemlerle araştırılmaya başlanmıştır. İlk dikkat kuramları dikkatin temel özelliklerinden seçici olma ve sınırlı kapasiteye sahip olma konularına odaklanmıştır. Sonraki yıllarda bilgi teknolojilerinin de gelişimi ile birlikte insan zihninin tıpkı bilgisayarlar gibi bir bilgi işleme mekanizmasına sahip olduğu görüşü benimsemiş ve bu mekanizmada sisteme giren bilgilerin akışını, dolayısıyla dikkati, kontrol eden bir sisteme ihtiyaç duyulmuştur. Bu kontrol sistemi ‘bilişsel kontrol’ olarak adlandırılmış ve bilgi işleme sisteminin en önemli parçalarından biri olarak kabul edilmiştir. Bu derlemenin amacı da kontrol alanında kullanılan davranışsal yöntemleri ve modelleri gözden geçirip bir araya getirerek, alanyazınındaki boşluklara ve kapsayıcı bir kuramın eksikliğine dikkat çekmektir. Bilişsel kontrolü konu alan ilk modeller kontrollü ve otomatik davranışların ayrımına odaklanmış ve bu davranışların kendilerine has özelliklerini ortaya koymuşlardır. Takip eden modellerde ve daha güncel modellerde ise zihinde bulunan denetleyici birimler aracılığı ile kontrolün ne zaman ve nereye uygulanacağı konusuna odaklanılmıştır. Bilişsel kontrolü ölçmek için ise deneysel olarak uygulanan Stroop, flanker vb. çatışma görevleri kullanılmıştır. Bu görevler aracılığı ile bilişsel kontrol mekanizmalarını aydınlatan pek çok etki ortaya çıkarılmıştır. Bu etkilerin en önemlilerinden birisi uyumluluk oranı etkileridir. Uyumluluk oranı etkileri çeşitli şekillerde değişimlenerek yeni deneysel yöntemler geliştirilmiş ve bu yöntemler sayesinde dikkatin proaktif, reaktif ve bağlama bağlı şekilde kontrol edilebildiği ortaya çıkarılmıştır. Bu etkiler ile birlikte kontrol modelleri güncellenmiş ve yeni kavramsal çerçeveler ortaya çıkarılmıştır. Yine de tüm bu etkileri kapsamlı şekilde açıklayabilen bir model henüz ortaya konmamış olup, alanyazınında halen çözülmesi gereken çeşitli problemler bulunmaktadır.