Nakit Muhayyerliğinin Hukuki Niteliği Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme

Abstract

Nakit muhayyerliği İslam Hukukunda sözleşmelerde şart koşularak elde edilen birkaç muhayyerlikten biridir. Genelde satış sözleşmesinde uygulama alanı bulan bu muhayyerlik, alıcı adına şart koşulduğunda belirli süre içinde semenin ödenmemesi halinde satıcıya fesih hakkı verir. Bu şekliyle Roma hukukunda lex commissoria ismiyle yer alır. Satıcı adına şart koşulduğunda ise satıcıya aldığı semeni belirli süre içinde iade ederek malını geri alma imkânı sağlar. Bu şekliyle de Roma hukukunda pactum de retroemendo, Türk hukukunda ise geri alım hakkı olarak yer alır. Bu muhayyerlik sözleşmenin devam edip etmeyeceğine dair bir bilinmezlik meydana getirdiği ve sözleşme hükümlerinin doğmasını askıya aldığı için esasen sözleşmeyi ifsat etmelidir. Fakat Hanefî ve Hanbelî fakihler onun şart muhayyerliğinin delaletiyle istihsanen meşru olduğunu söylemişlerdir. Şart muhayyerliği kişiye sözleşmede şart koştuğu için keyfi bir fesih hakkı vermektedir. Nakit muhayyerliğinde ise alıcı aldığı malın semenini ödemediği için fesih gerçekleşmektedir. Bu sebeple nakit muhayyerliği şart muhayyerliğine nazaran evleviyetle meşru olmuştur. Şart muhayyerliğinin sözleşme üzerine düşünme fırsatı verdiği için istihsanen meşru görülmesi gibi nakit muhayyerliği de satıcının sattığı malın karşılığını alıp alamayacağını görebilmesi için meşru görülmüştür. Fakat nakit muhayyerliği hususunda Mâlikî ve Hanbelî fakihler olumsuz görüş belirtmişlerdir. Çünkü onlara göre şart muhayyerliği varken bu muhayyerliğe gerek yoktur. Ayrıca bu muhayyerlik güvenilir nakli delillerle de desteklenmemektedir. Bu çalışmada nakit muhayyerliği kapsamına dahil hakların hukuki niteliğine dair mukayeseli bir inceleme yapılacaktır. Bu hakkı meşru görenlerin onu hukuken nasıl açıkladıkları ele alınacak ve onun hukuki niteliği ile ilgili diğer kaynaklarda daha önce rastlamadığımız bazı açıklamalara yer verilecektir. Hanefî fakihler nakit muhayyerliği konusunda daha fazla çalışma yaptıkları ve bu muhayyerliği daha ayrıntılı şekilde inceledikleri için konu genelde Hanefî kaynakları üzerinden işlenecek fakat yer yer Hanbelî kaynaklarına da yer verilecektir. Konu işlenirken öncelikle aşağıda mukayesesi yapılacak bazı temel kavramların tanıtımı yapılacaktır. Daha sonra ise nakit muhayyerliğinin şart muhayyerliğinin bir fer‘i olduğu üzerinde durulacaktır. Nakit muhayyerliğinin hükümleri genelde şart muhayyerliğinden alındığı için şart muhayyerliği üzerine yapılan incelemelerden de faydalanılarak nakit muhayyerliğinin hukuki niteliği ortaya konmaya çalışılacaktır. Sonrasında nakit muhayyerliğinin yarı aynî haklardan hakku’t-temellük olması ve satıcı için şart koşulduğunda ta‘likî, alıcı için şart koşulduğunda ise takyidî bir şart olmasından bahsedilecektir. Daha sonra nakit muhayyerliğinin bazı fakihlerin onun bir fer‘i olarak gördükleri vefâen satışla mukayesesi yapılacaktır. Nakit muhayyerliğini meşru görmeyen bazı fakihler onu ikâle sözleşmesiyle kıyas ettikleri için onun ikâle sözleşmesiyle mukayesesi de yapılacaktır. Son olarak da Türk hukukunda yer alıp amaçları bakımından nakit muhayyerliği ile çok benzeyen mülkiyeti saklı tutma kaydıyla satış sözleşmesi incelenecek ve nakit muhayyerliği ile arasındaki farklar ortaya konacaktır.