Narcyzm i sprawstwo w kulturze artystycznej
Abstract: Narcissism is a part of the cultural heritage. It reaches many areas of social life. As a cultural phenomenon, it reaches more profound and broader than psychological analyses would indicate. It has always been present in the biographies of people significant for the development of culture and art. The thesis in the text states that cultural achievements without narcissism would be much more modest than we can observe today. The conducted argument indicates the positive aspects of narcissism in the field of ar… Show more
Search citation statements
Paper Sections
Citation Types
Year Published
Publication Types
Relationship
Authors
Journals
Cited by 1 publication
References 5 publications
Inspiracją do podjęcia niniejszej problematyki był – stanowiący motto niniejszej monografii – odnoszący się do piłkarza cytat z książki amerykań- skiego pisarza Philipa Miltona Rotha (1933-2018), który łączył swoją karie- rę literacką z karierą naukową [www 1]. Cytat ten skłonił do rozważań na temat pozaosobowościowych i pozakulturowych [Lasch, 2019] uwarunko- wań wzmacniających/generujących postawy narcystyczne. Można bowiem przypuszczać, że skoro kompulsywna praca i osiągane w niej sukcesy mogą być „doskonałą areną dla erupcji narcyzmu“ [Szpunar, 2016, s. 112-113], to – pozwalający te sukcesy odnosić – wykonywany zawód (profesja) też ma jego wykonawcom – przynajmniej w założeniu – przynosić bardziej rozgłos, po- dziw i zazdrość niż zaspokojenie innych potrzeb. Zawodowe uwarunkowania narcyzmu, których zbadanie jest rekomen- dowane jako stanowiące lukę badawczą [Sanecka, 2020, s. 214], mieszczą się w tzw. nabytej, sytuacyjnej jego odmianie, tj. w formie ukształtowanej nie w dzieciństwie [Gościniak, 2017, s. 159-167], ale raczej w okresie adole- scencji lub w wieku dojrzałym, np. pod wpływem odnoszonych sukcesów, bogactwa, sławy, co przypisać należy ujęciom narcyzmu wiązanym z proce- sami uczenia się [Millon, Everly, 1985, za: Vater i in., 2013, s. 607]. Tego rodzaju uwarunkowania mieszczą się w nurcie społeczno-kulturowym ob- jaśnień narcyzmu i zaczynają być coraz częściej dostrzegane jako przedmiot badań m.in. z zakresu psychologii biznesu/ekonomii behawioralnej [Luber, 2018]. Przypisać je należy zarówno podmiotowemu, jak i przedmiotowemu ujęciu narcyzmu [Plaszczymąka, Słaboń, 2022, s. 200]. Jeśli chodzi o piłkarzy – o których narcyzmie traktuje motto do niniej- szej książki – to według literatury przedmiotu: „Obraz sportowca zakocha- nego w sobie jest jedynie stereotypem“ [Lipowski, Makarowski, 2010, s. 33; por. też: Lipowski, 2004, s. 37-57], gdyż przejawów narcyzmu, m.in. w po- staci oczekiwania niezasłużonego aplauzu od publiczności [Raskin, Shaw, 1988, s. 393-404]) domagają się raczej początkujący sportowcy, a nie do- świadczeni zawodnicy, którzy – po sukcesach i porażkach – kształtują ade- kwatny (niewyolbrzymiony, niewyidealizowany, lecz odpowiadający fak- tycznym osiągnięciom i możliwościom, tj. prawdziwy) obraz siebie oraz swoich aspiracji. Tym bardziej fascynujący, bo pełen wciąż jeszcze nieodkrytych tajem- nic, wydaje się przedmiot badań zawodów od strony narcyzmu czy raczej narcystyczności, rozumianej jako potencjał rozwoju/nasilenia narcyzmu? O ile narcyzm (za wyjątkiem narcyzmu kulturowego i organizacyjnego) jest domeną psychologii klinicznej, o tyle potencjał narcystyczności – już raczej przedmiotem zainteresowania analityków kontekstu, w tym nie tylko psy- chologów biznesu, ale i socjologów, ekonomistów, szerzej – przedstawicieli różnych nauk społecznych i humanistycznych. Potencjał narcystyczności, np. zawodów, może, lecz nie musi, narcyzm podwyższyć, wyzwolić, utrzy- mywać czy utrwalić, przy czym na tę pierwszą opcję zdają się wskazywać badania [Mahadevan, Gregg, Sedikides, 2018], ujawniające wzrost narcy- stycznych tendencji po osiągnięciu wyższego statusu społecznego. Potencjał ten byłby ustalany w oparciu o analizę narracji dotyczącej zawodów, a nie w oparciu o specjalne narzędzia skonstruowane przez psy- chologów. Niemniej jednak do jego określenia niezbędne wydaje się odwo- łanie do psychologicznych konstruktów, w tym (pod)skal i pojęć opisujących narcyzm (takich, jak np. próżność). Mając powyższe na uwadze, tj. prezen- towane tu ekonomiczno-społeczne ujęcie narcyzmu, rozważano skorygo- wanie określenia z początkowej wersji tytułu niniejszej monografii: „Narcy- styczne zawody, zajęcia i wytwory pracy“ na „Narcystyczność zawodów, zajęć i wytworów pracy“, tj. na wersję może mniej „nośną marketingowo“, ale za to – jak się wydaje – precyzyjniejszą, uwypuklającą, iż przedmiotem rozważań są – związane z wykonywanymi profesjami, zajęciami i genero- wanymi wytworami pracy – postawy i zachowania społeczne (postawy nar- cystyczne, cechy narcystyczne), powiązane z kryteriami diagnostycznymi narcyzmu (narcystycznego zaburzenia osobowości [DSM-5 – Kryteria dia- gnostyczne zaburzeń psychicznych..., 2018] i osobowości narcystycznej ([ICD-10 – Klasyfikacja zaburzeń psychicznych..., 2000], [ICD-11 – Chodzicka, 2022] – w ramach tej, obowiązującej od 2022 r. klasyfikacji, ujęte pod ko- dem 6D10.Z, narcystyczne zaburzenie osobowości wyróżnia się dyssocjal- nością oraz negatywną afektywnością [Bach, First, 2018; Lammers, 2021]). Jednak brak utrwalonych słownikowo określeń „narcystyczności“ skłonił do powrotu do pierwotnej wersji słów w tytule, aczkolwiek w tekście obydwa pojęcia traktowane są synonimicznie. Jakie właściwości mają zawody, zajęcia i wytwory pracy z potencjałem narcystyczności, co odróżnia je od tych bez takiegoż potencjału, jak można je analizować oraz jakie ryzyko (w znaczeniu szans i zagrożeń) wiąże się z ich wykonywaniem/wygenerowaniem – to problem badawczy łatwiejszy do sformułowania niż znalezienia nań odpowiedzi. Jej poszukiwanie będzie wymagało studiów literaturowych nad narcy- zmem, ryzykiem i zawodoznawstwem. To jednak nie wystarczy. Postępowa- nie badawcze musi objąć egzemplifikację przyjętej definicji narcystyczności zawodów w oparciu o analizę wybranego(ych) zawodu(ów) z – liczącej obec- nie 2455 zawodów i specjalności – ich klasyfikacji [Klasyfikacja Zawodów i Specjalności (KZiS), 2021], wyróżniającej grupy wielkie zawodów (1-0), duże (1-9), średnie (1-9), elementarne (0 lub 1-9) oraz poszczególne zawo- dy/specjalności (01-90) [Dz.U. 2007, nr 106, poz. 728; Dz.U. 2010, nr 82, poz. 537; Dz.U. 2014, poz. 1145]. Celem teoretycznym niniejszego opracowania jest sformułowanie defi- nicji narcystycznego zawodu (a także – zajęcia i wytworu pracy) w oparciu o studia literaturowe i adekwatną egzemplifikację. Ta ostatnia powinna m.in. określać, czy zawody/zajęcia z potencjałem narcystyczności są zorien- towane na ludzi czy też na rzeczy, na dane, na środowisko naturalne albo na działalność twórczą, czyli do jakiej z pięciu grup zawodów wyróżnianych w literaturze przedmiotu [Roe, Luneborg, 1984, s. 56; za: Wołk, 2013, s. 16-17] przynależą. Ciekawe jest również przyjrzenie się temu, czy są to zawody umiejscawiane wysoko, czy też nisko w badaniach dotyczących poważania społecznego. Podstawę analiz musi też stanowić model narcystycznego podziwu i ry- walizacji [Rogoza, Rogoza, Wyszyńska, 2016, s. 440-444], a także refleksja nad sytuacją osób wykonujących „zawody z narcystycznym potencjałem“ pomimo swoich osobistych cech niekorelujących z kryteriami diagnostycz- nymi narcyzmu lub – wprost przeciwnie – z nimi zharmonizowanych. Niezbędnym uzupełnieniem będzie wykorzystanie barometru zawo- dów do określenia, czy należą one do zawodów deficytowych, nadwyżko- wych czy równowagi. Do diagnozy narcystyczności wybranego zawodu wy- soce przydatna może okazać się ponadto analiza treści (content analysis), czyli narracji pochodzącej od różnych podmiotów, tj. nie tylko wykonawców zawodu, ale i innych osób postrzegających sposób jego wykonywania. Zwe- ryfikowanie powyższej przydatności stanowi cel metodyczny opracowania, podobnie jak opracowanie macierzy ryzyka odnoszącego się do realizowa- nia narcystycznych zawodów/zajęć oraz generowania nacechowanych nar- cyzmem wytworów pracy. Sformułowana w oparciu o poczynioną analizę i dokumentację (cytaty dotyczące (auto)percepcji wykonawców zawodów) w ramach realizacji celu teoretycznego definicja narcystycznego zawodu (a także zajęcia i wytworu pracy) nie może więc abstrahować od wskazania na ryzyko jego wykonywania, w związku z czym adekwatne treści pracy (o których poniżej) podzielono na podrozdziały odnoszące się do obydwu stron ryzyka, czyli szans i zagrożeń. Podjęta problematyka dotyczy prezentacji sukcesów [Raskin, Terry, 1988, s. 890-902]. Wydaje się ona szczególnie aktualna w czasach perfor- matywności, a także – dominacji homo videns oraz konfesyjności społe- czeństw (pojęcia opisywanego przez Z. Baumana [2017]) i związanego z nią społecznego ekshibicjonizmu [Raskin, Hall, 1979, s. 590] oraz „społeczeństw spektaklu“ (reprezentujących właśnie kulturę performansu). W warunkach tych, opisywanych także jako manifestacje kultury narcyzmu [Lasch, 2019], nie chodzi już po prostu o wykonywanie danego zawodu czy zajęcia, lecz o prezentację tego wykonawstwa i/lub jego rezultatów przed publicznością. Umożliwiają to nowoczesne technologie i media społecznościowe, czego przykładem jest zajęcie youtubera. Stanowić ono może źródło utrzymania, ale nie należy – jak dotychczas – do listy zawodów i specjalności ujętej w KZiS. Nie oznacza to, iż w tzw. tradycyjnych zawodach (jak np. w zawodzie aktora) nie może być miejsca na występowanie narcystycznych pierwiastków. Według niektórych badań obserwuje się wzrost odsetka osób spełnia- jących kryteria narcystycznego zaburzenia osobowości w populacji zachod- niej (ok. 6,2%) [Twenge i in. , 2008, s. 875-901; Menon, Sharland, 2011]. W jakiejś mierze wpływ na to może mieć możliwość wykonywania w okre- ślonych warunkach pewnych zawodów i zajęć, które określono narcystycz- nymi/mającymi potencjał narcystyczności. Rozwijają się one na – wyżej opi- sanym – podatnym podłożu różnorodnych uwarunkowań rozwoju kultury performansu i narcyzmu [Lipka, Karczewska (red.), 2022, s. 7-8]. Niektóre z nich, jak np. uwarunkowania generacyjne (znajdujące swój wyraz m.in. w takich określeniach, jak Generation Me/generacja Ja [Twenge, 2014]) są wciąż przedmiotem badań i różnych interpretacji ich wyników [Lipka i in., 2022]. Na przykład według niektórych danych [Lammers, Mestel, 2015, s. 127-137], narcystyczne cechy w każdej generacji stają się – wraz z wiekiem – mniej nasilone, co wyjaśnia krytykę młodszej generacji ze strony starszej, lecz nie broni tezy o coraz bardziej narcystycznych społeczeństwach. Także studia pozycji nowszej literatury przedmiotu również pokazują, iż erupcja narcyzmu jest poddawana dyskusji [Gawda, 2018, s. 67-85], tj. być może chodzi nie o pogłębianie się tendencji narcystycznych, lecz raczej rysu obsesyjno-kompulsywnego społeczeństw [Gawda, 2018, s. 83]. Z niektórych badań międzykulturowych [Callies i in., 2008] wynika bowiem, iż zaburze- nie narcystyczne należy do najrzadziej występujących na świecie, a Polska jest bodajże jedynym krajem wysoko rozwiniętym, w którym częstość wy- stępowania cech zaburzenia narcystycznego (7 proc. populacji) jest stosun- kowo wysoka [Gawda, Czubak, 2017, s. 503-519]. Z innych, przeprowadzonych wśród amerykańskich studentów, badań [Wetzel i in., 2017] wynika, iż w takich obszarach, jak przywództwo, próż- ność, uprzywilejowanie nastąpił spadek narcyzmu, interpretowany wręcz (co nasuwa pewną analogię do epidemii COVID-19 – A.L.) jako (i oby nie było to myślenie życzeniowe – A.L.) koniec „epidemii narcyzmu“ (podobne rezultaty dały też badania przeprowadzone w Chinach [Gao i in., 2019]). Teza ta (wymagająca niewątpliwie głębszych niż poczynione w niniejszej książce uzasadnień) skłoniła do wyeksponowania tegoż (aczkolwiek z wy- raźnie zaznaczonym pytajnikiem) w podtytule niniejszej książki. Niewykluczone jest także, iż różnice w prezentowanych wynikach ba- dań dotyczą niedoprecyzowania ich przedmiotu (postawy/zachowania nar- cystyczne, narcyzm jako zmienna osobowościowa, narcystyczne zaburzenie osobowości). W niniejszym opracowaniu przyjęto, iż określenie „narcyzi/osoby narcystyczne“ odnoszą się do osób reprezentujących jedną z tych cech, co – jak mam nadzieję – usprawiedliwia odwoływanie się do zróżnicowanej dzie- dzinowo literatury przedmiotu. Założono zatem za D. Jezierską-Geburczyk [2020, s. 171], że obiektem zainteresowania będzie „spektrum określonych cech i tendencji w sposobie zachowania, które w zależności od nasilenia można umiejscowić na osi pomiędzy stanem zaburzenia a stanem zdrowia“, co generuje analogię do modelu salutogenezy [Antonovsky, Grzegołowska- -Klarkowska, 2005]. Przedmiotem rozważań (analiz teoretycznych oraz analiz narracji) w niniejszym opracowaniu są nie tylko zawody i zajęcia, ale i wytwory pra- cy, które charakteryzuje narcystyczność. Uznano bowiem, że dążenia do ich wygenerowania wpływają na określone przeżycia i doznania w pracy (w sen- sie Employee Experience), które mogą mieć wszakże nie tylko pozytywny (np. emocje filokreatywne), ale i negatywny (np. frustracja) charakter. Do- konanie rozpoznania w tej mierze stanowiłoby zatem przyczynek do (ryzy- ka) zarządzania kapitałem ludzkim osób wykonujących zawody czy zajęcia z potencjałem narcystyczności i/lub generujących wytwory pracy o takim potencjale. Nie wystarczy bowiem rozpatrywanie narcyzmu na poziomie indywidualnym, dwóch osób, grup, organizacji czy w wymiarze społecznym, lecz niezbędne jest ich ujęcie dynamiczne – co postuluje Ch. Schneck [2018] – tj. we wzajemnym przenikaniu się. Potrzebne jest więc identyfikowanie dalszych płaszczyzn diagnozy tego kompleksowego, wielowymiarowego i wieloczynnikowego konstruktu [Schneck, 2018]. Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym, opierającym się na studium literatury przedmiotu z zakresu zawodoznawstwa, rynku pracy i psychologii, starano się: ‒ znaleźć odniesienia do narcyzmu w różnych definicjach zawodów, ‒ przedstawić wyniki badań empirycznych odnoszących się do relacji: nar- cyzm – zawód, ‒ dokonać zróżnicowania pomiędzy diagnozami cech zaburzenia narcy- stycznego podejmowanymi z perspektywy psychologii klinicznej a nar- cystycznymi postawami/zachowaniami, badanymi m.in. przez ekonomi- stów, ‒ zaprezentować listę profesji związanych z podskalami stosowanymi w dia- gnozach narcyzmu, ‒ opisać – w kontekście narcyzmu – zajęcie youtubera. Tytuły podrozdziałów, w których scharakteryzowano konkretne zawo- dy, nawiązują więc do takich wyróżnień, jak: władza/przywództwo, samo- wystarczalność, domaganie się podziwu, próżność, co wiąże się z nazewnic- twem w profesjonalnych instrumentach diagnostycznych [Raskin, Hall, 1981; Bazińska, Drat-Ruszczak, 2000; Drat-Ruszczak, 2000; Back i in., 2013; Rogoza, Rogoza, Wyszyńska, 2016]. W strukturze rozdziału pierwszego jest ponadto podrozdział dotyczący roszczeniowości/uprzywilejowania ze względu na to, że jest ona charakterystyczna nie tylko dla narcyzmu wielkościowego, ale i drugiej jego odmiany, czyli narcyzmu (nad)wrażliwego, co wiąże się z „mniej ostentacyjną koncentracją na sobie“ [Maciantowicz, 2019]. Treścią rozdziału drugiego uczyniono jeden z zawodów o potencjale narcystyczności, a mianowicie – zawód aktora. Zastosowaną – do identyfi- kacji aspektów narcystyczności i – stanowiącej jego drugi biegun – echoizmu tego zawodu – metodą badawczą jest analiza treści/narracji, a zatem meto- da o charakterze jakościowym, stosowana nie tylko w humanistyce [Bu- rzyńska, 2004], ale i w ekonomii oraz w naukach o zarządzaniu i jakości [Wasilewski, Rostkowski, 2018]. Szczegółowo opisano sposób kodowania materiału empirycznego, umożliwiający weryfikację przez innych wyników uzyskanych przez autorkę (co pozwala na mówienie o zobiektywizowaniu zastosowanej procedury badawczej). Taką samą metodę badawczą zastosowano do zbadania i przedstawie- nia w rozdziale trzecim raportu z analizy narcystyczności/echoizmu wy- branego wytworu pracy, który wydał się przydatny do tego rodzaju badań, a ponadto – mieści się w obszarze zainteresowań autorki. Chodzi o genero- waną – obecnie w ramach gospodarki kreatywnej [Hesmondhalgh, Baker, 2011] – literaturę konfesyjną, w której przejawia się obecność (narcystycz- nego) autora w dziele [Cieśla-Korytowska, Puchalska, Siwiec (red.), 2008]. W rozdziale tym objaśniono treść tego pojęcia, traktując je – z uwagi na przyjętą perspektywę badawczą (ekonomia, nauki o zarządzaniu i jakości) – jako rodzaj wytworu pracy. Podczas, gdy pierwszy i drugi rozdział dotyczy zawodów oraz zajęć, a trzeci – wytworów pracy, w ostatnim, czwartym rozdziale odniesiono się do wszystkich trzech przedmiotów rozważań. W oparciu o wcześniej prze- prowadzone analizy, wzbogacone dodatkowym studium literatury przed- miotu z zakresu ogólnie rozumianego ryzyka, jak i ryzyka narcyzmu, stara- no się mianowicie zidentyfikować czynniki (determinanty) tegoż ryzyka, tj. szanse i zagrożenia funkcjonowania w zawodach/zajęciach o potencjale narcystycznym oraz generowania wytworów pracy o takim charakterze. Rozważania wpisano w kontekst zarządzania wrażeniem (impression man- agement). Zakończenie zawiera nie tylko podsumowanie oraz wskazanie ograni- czeń przeprowadzonego procesu badawczego i jego wyników, ale także pró- bę określenia scenariuszy rozwoju narcystyczności zawodów, zajęć i wy- tworów pracy w kontekście obserwowanych, dynamicznych przekształceń w sferze (rynku) pracy oraz transformacji technologiczno-organizacyjnych, jak i społeczno-obyczajowych. Adresatami monografii są wszyscy skłonni do refleksji nad wykonywa- nym przez siebie zawodem/zajęciem, jego implikacjami psychologicznymi dla siebie (typu: czy na pewno gotowa/y jestem na wykonywanie zawodu, który może determinować w określony sposób moje postawy i zachowania względem innych?) oraz socjoekonomicznymi – dla innych. Jeśli tezę w postaci stwierdzenia, że: wybrane zawody, zajęcia i wytwo- ry pracy oraz kontekst ich wykonywania/percepcji mogą (choć nie muszą) pogłębiać lub nawet generować, lokalizowane na skali: wysokie natężenie narcyzmu – echoizm, postawy/zachowania oraz związane z nimi szanse i za- grożenia uznają Państwo za wystarczająco udokumentowaną, to moje zaan- gażowanie włożone w napisanie niniejszej monografii będę mogła uznać za subiektywnie opłacalne.
Inspiracją do podjęcia niniejszej problematyki był – stanowiący motto niniejszej monografii – odnoszący się do piłkarza cytat z książki amerykań- skiego pisarza Philipa Miltona Rotha (1933-2018), który łączył swoją karie- rę literacką z karierą naukową [www 1]. Cytat ten skłonił do rozważań na temat pozaosobowościowych i pozakulturowych [Lasch, 2019] uwarunko- wań wzmacniających/generujących postawy narcystyczne. Można bowiem przypuszczać, że skoro kompulsywna praca i osiągane w niej sukcesy mogą być „doskonałą areną dla erupcji narcyzmu“ [Szpunar, 2016, s. 112-113], to – pozwalający te sukcesy odnosić – wykonywany zawód (profesja) też ma jego wykonawcom – przynajmniej w założeniu – przynosić bardziej rozgłos, po- dziw i zazdrość niż zaspokojenie innych potrzeb. Zawodowe uwarunkowania narcyzmu, których zbadanie jest rekomen- dowane jako stanowiące lukę badawczą [Sanecka, 2020, s. 214], mieszczą się w tzw. nabytej, sytuacyjnej jego odmianie, tj. w formie ukształtowanej nie w dzieciństwie [Gościniak, 2017, s. 159-167], ale raczej w okresie adole- scencji lub w wieku dojrzałym, np. pod wpływem odnoszonych sukcesów, bogactwa, sławy, co przypisać należy ujęciom narcyzmu wiązanym z proce- sami uczenia się [Millon, Everly, 1985, za: Vater i in., 2013, s. 607]. Tego rodzaju uwarunkowania mieszczą się w nurcie społeczno-kulturowym ob- jaśnień narcyzmu i zaczynają być coraz częściej dostrzegane jako przedmiot badań m.in. z zakresu psychologii biznesu/ekonomii behawioralnej [Luber, 2018]. Przypisać je należy zarówno podmiotowemu, jak i przedmiotowemu ujęciu narcyzmu [Plaszczymąka, Słaboń, 2022, s. 200]. Jeśli chodzi o piłkarzy – o których narcyzmie traktuje motto do niniej- szej książki – to według literatury przedmiotu: „Obraz sportowca zakocha- nego w sobie jest jedynie stereotypem“ [Lipowski, Makarowski, 2010, s. 33; por. też: Lipowski, 2004, s. 37-57], gdyż przejawów narcyzmu, m.in. w po- staci oczekiwania niezasłużonego aplauzu od publiczności [Raskin, Shaw, 1988, s. 393-404]) domagają się raczej początkujący sportowcy, a nie do- świadczeni zawodnicy, którzy – po sukcesach i porażkach – kształtują ade- kwatny (niewyolbrzymiony, niewyidealizowany, lecz odpowiadający fak- tycznym osiągnięciom i możliwościom, tj. prawdziwy) obraz siebie oraz swoich aspiracji. Tym bardziej fascynujący, bo pełen wciąż jeszcze nieodkrytych tajem- nic, wydaje się przedmiot badań zawodów od strony narcyzmu czy raczej narcystyczności, rozumianej jako potencjał rozwoju/nasilenia narcyzmu? O ile narcyzm (za wyjątkiem narcyzmu kulturowego i organizacyjnego) jest domeną psychologii klinicznej, o tyle potencjał narcystyczności – już raczej przedmiotem zainteresowania analityków kontekstu, w tym nie tylko psy- chologów biznesu, ale i socjologów, ekonomistów, szerzej – przedstawicieli różnych nauk społecznych i humanistycznych. Potencjał narcystyczności, np. zawodów, może, lecz nie musi, narcyzm podwyższyć, wyzwolić, utrzy- mywać czy utrwalić, przy czym na tę pierwszą opcję zdają się wskazywać badania [Mahadevan, Gregg, Sedikides, 2018], ujawniające wzrost narcy- stycznych tendencji po osiągnięciu wyższego statusu społecznego. Potencjał ten byłby ustalany w oparciu o analizę narracji dotyczącej zawodów, a nie w oparciu o specjalne narzędzia skonstruowane przez psy- chologów. Niemniej jednak do jego określenia niezbędne wydaje się odwo- łanie do psychologicznych konstruktów, w tym (pod)skal i pojęć opisujących narcyzm (takich, jak np. próżność). Mając powyższe na uwadze, tj. prezen- towane tu ekonomiczno-społeczne ujęcie narcyzmu, rozważano skorygo- wanie określenia z początkowej wersji tytułu niniejszej monografii: „Narcy- styczne zawody, zajęcia i wytwory pracy“ na „Narcystyczność zawodów, zajęć i wytworów pracy“, tj. na wersję może mniej „nośną marketingowo“, ale za to – jak się wydaje – precyzyjniejszą, uwypuklającą, iż przedmiotem rozważań są – związane z wykonywanymi profesjami, zajęciami i genero- wanymi wytworami pracy – postawy i zachowania społeczne (postawy nar- cystyczne, cechy narcystyczne), powiązane z kryteriami diagnostycznymi narcyzmu (narcystycznego zaburzenia osobowości [DSM-5 – Kryteria dia- gnostyczne zaburzeń psychicznych..., 2018] i osobowości narcystycznej ([ICD-10 – Klasyfikacja zaburzeń psychicznych..., 2000], [ICD-11 – Chodzicka, 2022] – w ramach tej, obowiązującej od 2022 r. klasyfikacji, ujęte pod ko- dem 6D10.Z, narcystyczne zaburzenie osobowości wyróżnia się dyssocjal- nością oraz negatywną afektywnością [Bach, First, 2018; Lammers, 2021]). Jednak brak utrwalonych słownikowo określeń „narcystyczności“ skłonił do powrotu do pierwotnej wersji słów w tytule, aczkolwiek w tekście obydwa pojęcia traktowane są synonimicznie. Jakie właściwości mają zawody, zajęcia i wytwory pracy z potencjałem narcystyczności, co odróżnia je od tych bez takiegoż potencjału, jak można je analizować oraz jakie ryzyko (w znaczeniu szans i zagrożeń) wiąże się z ich wykonywaniem/wygenerowaniem – to problem badawczy łatwiejszy do sformułowania niż znalezienia nań odpowiedzi. Jej poszukiwanie będzie wymagało studiów literaturowych nad narcy- zmem, ryzykiem i zawodoznawstwem. To jednak nie wystarczy. Postępowa- nie badawcze musi objąć egzemplifikację przyjętej definicji narcystyczności zawodów w oparciu o analizę wybranego(ych) zawodu(ów) z – liczącej obec- nie 2455 zawodów i specjalności – ich klasyfikacji [Klasyfikacja Zawodów i Specjalności (KZiS), 2021], wyróżniającej grupy wielkie zawodów (1-0), duże (1-9), średnie (1-9), elementarne (0 lub 1-9) oraz poszczególne zawo- dy/specjalności (01-90) [Dz.U. 2007, nr 106, poz. 728; Dz.U. 2010, nr 82, poz. 537; Dz.U. 2014, poz. 1145]. Celem teoretycznym niniejszego opracowania jest sformułowanie defi- nicji narcystycznego zawodu (a także – zajęcia i wytworu pracy) w oparciu o studia literaturowe i adekwatną egzemplifikację. Ta ostatnia powinna m.in. określać, czy zawody/zajęcia z potencjałem narcystyczności są zorien- towane na ludzi czy też na rzeczy, na dane, na środowisko naturalne albo na działalność twórczą, czyli do jakiej z pięciu grup zawodów wyróżnianych w literaturze przedmiotu [Roe, Luneborg, 1984, s. 56; za: Wołk, 2013, s. 16-17] przynależą. Ciekawe jest również przyjrzenie się temu, czy są to zawody umiejscawiane wysoko, czy też nisko w badaniach dotyczących poważania społecznego. Podstawę analiz musi też stanowić model narcystycznego podziwu i ry- walizacji [Rogoza, Rogoza, Wyszyńska, 2016, s. 440-444], a także refleksja nad sytuacją osób wykonujących „zawody z narcystycznym potencjałem“ pomimo swoich osobistych cech niekorelujących z kryteriami diagnostycz- nymi narcyzmu lub – wprost przeciwnie – z nimi zharmonizowanych. Niezbędnym uzupełnieniem będzie wykorzystanie barometru zawo- dów do określenia, czy należą one do zawodów deficytowych, nadwyżko- wych czy równowagi. Do diagnozy narcystyczności wybranego zawodu wy- soce przydatna może okazać się ponadto analiza treści (content analysis), czyli narracji pochodzącej od różnych podmiotów, tj. nie tylko wykonawców zawodu, ale i innych osób postrzegających sposób jego wykonywania. Zwe- ryfikowanie powyższej przydatności stanowi cel metodyczny opracowania, podobnie jak opracowanie macierzy ryzyka odnoszącego się do realizowa- nia narcystycznych zawodów/zajęć oraz generowania nacechowanych nar- cyzmem wytworów pracy. Sformułowana w oparciu o poczynioną analizę i dokumentację (cytaty dotyczące (auto)percepcji wykonawców zawodów) w ramach realizacji celu teoretycznego definicja narcystycznego zawodu (a także zajęcia i wytworu pracy) nie może więc abstrahować od wskazania na ryzyko jego wykonywania, w związku z czym adekwatne treści pracy (o których poniżej) podzielono na podrozdziały odnoszące się do obydwu stron ryzyka, czyli szans i zagrożeń. Podjęta problematyka dotyczy prezentacji sukcesów [Raskin, Terry, 1988, s. 890-902]. Wydaje się ona szczególnie aktualna w czasach perfor- matywności, a także – dominacji homo videns oraz konfesyjności społe- czeństw (pojęcia opisywanego przez Z. Baumana [2017]) i związanego z nią społecznego ekshibicjonizmu [Raskin, Hall, 1979, s. 590] oraz „społeczeństw spektaklu“ (reprezentujących właśnie kulturę performansu). W warunkach tych, opisywanych także jako manifestacje kultury narcyzmu [Lasch, 2019], nie chodzi już po prostu o wykonywanie danego zawodu czy zajęcia, lecz o prezentację tego wykonawstwa i/lub jego rezultatów przed publicznością. Umożliwiają to nowoczesne technologie i media społecznościowe, czego przykładem jest zajęcie youtubera. Stanowić ono może źródło utrzymania, ale nie należy – jak dotychczas – do listy zawodów i specjalności ujętej w KZiS. Nie oznacza to, iż w tzw. tradycyjnych zawodach (jak np. w zawodzie aktora) nie może być miejsca na występowanie narcystycznych pierwiastków. Według niektórych badań obserwuje się wzrost odsetka osób spełnia- jących kryteria narcystycznego zaburzenia osobowości w populacji zachod- niej (ok. 6,2%) [Twenge i in. , 2008, s. 875-901; Menon, Sharland, 2011]. W jakiejś mierze wpływ na to może mieć możliwość wykonywania w okre- ślonych warunkach pewnych zawodów i zajęć, które określono narcystycz- nymi/mającymi potencjał narcystyczności. Rozwijają się one na – wyżej opi- sanym – podatnym podłożu różnorodnych uwarunkowań rozwoju kultury performansu i narcyzmu [Lipka, Karczewska (red.), 2022, s. 7-8]. Niektóre z nich, jak np. uwarunkowania generacyjne (znajdujące swój wyraz m.in. w takich określeniach, jak Generation Me/generacja Ja [Twenge, 2014]) są wciąż przedmiotem badań i różnych interpretacji ich wyników [Lipka i in., 2022]. Na przykład według niektórych danych [Lammers, Mestel, 2015, s. 127-137], narcystyczne cechy w każdej generacji stają się – wraz z wiekiem – mniej nasilone, co wyjaśnia krytykę młodszej generacji ze strony starszej, lecz nie broni tezy o coraz bardziej narcystycznych społeczeństwach. Także studia pozycji nowszej literatury przedmiotu również pokazują, iż erupcja narcyzmu jest poddawana dyskusji [Gawda, 2018, s. 67-85], tj. być może chodzi nie o pogłębianie się tendencji narcystycznych, lecz raczej rysu obsesyjno-kompulsywnego społeczeństw [Gawda, 2018, s. 83]. Z niektórych badań międzykulturowych [Callies i in., 2008] wynika bowiem, iż zaburze- nie narcystyczne należy do najrzadziej występujących na świecie, a Polska jest bodajże jedynym krajem wysoko rozwiniętym, w którym częstość wy- stępowania cech zaburzenia narcystycznego (7 proc. populacji) jest stosun- kowo wysoka [Gawda, Czubak, 2017, s. 503-519]. Z innych, przeprowadzonych wśród amerykańskich studentów, badań [Wetzel i in., 2017] wynika, iż w takich obszarach, jak przywództwo, próż- ność, uprzywilejowanie nastąpił spadek narcyzmu, interpretowany wręcz (co nasuwa pewną analogię do epidemii COVID-19 – A.L.) jako (i oby nie było to myślenie życzeniowe – A.L.) koniec „epidemii narcyzmu“ (podobne rezultaty dały też badania przeprowadzone w Chinach [Gao i in., 2019]). Teza ta (wymagająca niewątpliwie głębszych niż poczynione w niniejszej książce uzasadnień) skłoniła do wyeksponowania tegoż (aczkolwiek z wy- raźnie zaznaczonym pytajnikiem) w podtytule niniejszej książki. Niewykluczone jest także, iż różnice w prezentowanych wynikach ba- dań dotyczą niedoprecyzowania ich przedmiotu (postawy/zachowania nar- cystyczne, narcyzm jako zmienna osobowościowa, narcystyczne zaburzenie osobowości). W niniejszym opracowaniu przyjęto, iż określenie „narcyzi/osoby narcystyczne“ odnoszą się do osób reprezentujących jedną z tych cech, co – jak mam nadzieję – usprawiedliwia odwoływanie się do zróżnicowanej dzie- dzinowo literatury przedmiotu. Założono zatem za D. Jezierską-Geburczyk [2020, s. 171], że obiektem zainteresowania będzie „spektrum określonych cech i tendencji w sposobie zachowania, które w zależności od nasilenia można umiejscowić na osi pomiędzy stanem zaburzenia a stanem zdrowia“, co generuje analogię do modelu salutogenezy [Antonovsky, Grzegołowska- -Klarkowska, 2005]. Przedmiotem rozważań (analiz teoretycznych oraz analiz narracji) w niniejszym opracowaniu są nie tylko zawody i zajęcia, ale i wytwory pra- cy, które charakteryzuje narcystyczność. Uznano bowiem, że dążenia do ich wygenerowania wpływają na określone przeżycia i doznania w pracy (w sen- sie Employee Experience), które mogą mieć wszakże nie tylko pozytywny (np. emocje filokreatywne), ale i negatywny (np. frustracja) charakter. Do- konanie rozpoznania w tej mierze stanowiłoby zatem przyczynek do (ryzy- ka) zarządzania kapitałem ludzkim osób wykonujących zawody czy zajęcia z potencjałem narcystyczności i/lub generujących wytwory pracy o takim potencjale. Nie wystarczy bowiem rozpatrywanie narcyzmu na poziomie indywidualnym, dwóch osób, grup, organizacji czy w wymiarze społecznym, lecz niezbędne jest ich ujęcie dynamiczne – co postuluje Ch. Schneck [2018] – tj. we wzajemnym przenikaniu się. Potrzebne jest więc identyfikowanie dalszych płaszczyzn diagnozy tego kompleksowego, wielowymiarowego i wieloczynnikowego konstruktu [Schneck, 2018]. Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym, opierającym się na studium literatury przedmiotu z zakresu zawodoznawstwa, rynku pracy i psychologii, starano się: ‒ znaleźć odniesienia do narcyzmu w różnych definicjach zawodów, ‒ przedstawić wyniki badań empirycznych odnoszących się do relacji: nar- cyzm – zawód, ‒ dokonać zróżnicowania pomiędzy diagnozami cech zaburzenia narcy- stycznego podejmowanymi z perspektywy psychologii klinicznej a nar- cystycznymi postawami/zachowaniami, badanymi m.in. przez ekonomi- stów, ‒ zaprezentować listę profesji związanych z podskalami stosowanymi w dia- gnozach narcyzmu, ‒ opisać – w kontekście narcyzmu – zajęcie youtubera. Tytuły podrozdziałów, w których scharakteryzowano konkretne zawo- dy, nawiązują więc do takich wyróżnień, jak: władza/przywództwo, samo- wystarczalność, domaganie się podziwu, próżność, co wiąże się z nazewnic- twem w profesjonalnych instrumentach diagnostycznych [Raskin, Hall, 1981; Bazińska, Drat-Ruszczak, 2000; Drat-Ruszczak, 2000; Back i in., 2013; Rogoza, Rogoza, Wyszyńska, 2016]. W strukturze rozdziału pierwszego jest ponadto podrozdział dotyczący roszczeniowości/uprzywilejowania ze względu na to, że jest ona charakterystyczna nie tylko dla narcyzmu wielkościowego, ale i drugiej jego odmiany, czyli narcyzmu (nad)wrażliwego, co wiąże się z „mniej ostentacyjną koncentracją na sobie“ [Maciantowicz, 2019]. Treścią rozdziału drugiego uczyniono jeden z zawodów o potencjale narcystyczności, a mianowicie – zawód aktora. Zastosowaną – do identyfi- kacji aspektów narcystyczności i – stanowiącej jego drugi biegun – echoizmu tego zawodu – metodą badawczą jest analiza treści/narracji, a zatem meto- da o charakterze jakościowym, stosowana nie tylko w humanistyce [Bu- rzyńska, 2004], ale i w ekonomii oraz w naukach o zarządzaniu i jakości [Wasilewski, Rostkowski, 2018]. Szczegółowo opisano sposób kodowania materiału empirycznego, umożliwiający weryfikację przez innych wyników uzyskanych przez autorkę (co pozwala na mówienie o zobiektywizowaniu zastosowanej procedury badawczej). Taką samą metodę badawczą zastosowano do zbadania i przedstawie- nia w rozdziale trzecim raportu z analizy narcystyczności/echoizmu wy- branego wytworu pracy, który wydał się przydatny do tego rodzaju badań, a ponadto – mieści się w obszarze zainteresowań autorki. Chodzi o genero- waną – obecnie w ramach gospodarki kreatywnej [Hesmondhalgh, Baker, 2011] – literaturę konfesyjną, w której przejawia się obecność (narcystycz- nego) autora w dziele [Cieśla-Korytowska, Puchalska, Siwiec (red.), 2008]. W rozdziale tym objaśniono treść tego pojęcia, traktując je – z uwagi na przyjętą perspektywę badawczą (ekonomia, nauki o zarządzaniu i jakości) – jako rodzaj wytworu pracy. Podczas, gdy pierwszy i drugi rozdział dotyczy zawodów oraz zajęć, a trzeci – wytworów pracy, w ostatnim, czwartym rozdziale odniesiono się do wszystkich trzech przedmiotów rozważań. W oparciu o wcześniej prze- prowadzone analizy, wzbogacone dodatkowym studium literatury przed- miotu z zakresu ogólnie rozumianego ryzyka, jak i ryzyka narcyzmu, stara- no się mianowicie zidentyfikować czynniki (determinanty) tegoż ryzyka, tj. szanse i zagrożenia funkcjonowania w zawodach/zajęciach o potencjale narcystycznym oraz generowania wytworów pracy o takim charakterze. Rozważania wpisano w kontekst zarządzania wrażeniem (impression man- agement). Zakończenie zawiera nie tylko podsumowanie oraz wskazanie ograni- czeń przeprowadzonego procesu badawczego i jego wyników, ale także pró- bę określenia scenariuszy rozwoju narcystyczności zawodów, zajęć i wy- tworów pracy w kontekście obserwowanych, dynamicznych przekształceń w sferze (rynku) pracy oraz transformacji technologiczno-organizacyjnych, jak i społeczno-obyczajowych. Adresatami monografii są wszyscy skłonni do refleksji nad wykonywa- nym przez siebie zawodem/zajęciem, jego implikacjami psychologicznymi dla siebie (typu: czy na pewno gotowa/y jestem na wykonywanie zawodu, który może determinować w określony sposób moje postawy i zachowania względem innych?) oraz socjoekonomicznymi – dla innych. Jeśli tezę w postaci stwierdzenia, że: wybrane zawody, zajęcia i wytwo- ry pracy oraz kontekst ich wykonywania/percepcji mogą (choć nie muszą) pogłębiać lub nawet generować, lokalizowane na skali: wysokie natężenie narcyzmu – echoizm, postawy/zachowania oraz związane z nimi szanse i za- grożenia uznają Państwo za wystarczająco udokumentowaną, to moje zaan- gażowanie włożone w napisanie niniejszej monografii będę mogła uznać za subiektywnie opłacalne.
scite is a Brooklyn-based organization that helps researchers better discover and understand research articles through Smart Citations–citations that display the context of the citation and describe whether the article provides supporting or contrasting evidence. scite is used by students and researchers from around the world and is funded in part by the National Science Foundation and the National Institute on Drug Abuse of the National Institutes of Health.
Contact Info
customersupport@researchsolutions.com
10624 S. Eastern Ave., Ste. A-614
Henderson, NV 89052, USA
Product
Resources
This site is protected by reCAPTCHA and the Google Privacy Policy and Terms of Service apply.
Copyright © 2025 scite LLC. All rights reserved.
Made with 💙 for researchers
Part of the Research Solutions Family.
