Nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne w gospodarce nieruchomościami jednostek samorządu terytorialnego. Studium badawczo-poznawcze

Abstract

Zmiany demograficzne należą do najważniejszych długoterminowych wy- zwań stojących przed Polską. Współczynnik dzietności teoretycznej TFR (Total Fertility Rate) w Polsce z roku na rok spada i według danych GUS za 2022 r. osiągnął wartość 1,262 dziecka na kobietę1 (w porównaniach międzynarodo- wych Polska jest na jednym z ostatnich miejsc w świecie, 212 miejscu wśród 224 sklasyfikowanych państw i terytoriów, dane 2021)2. Tendencja ta spowodu- je, w perspektywie długoletniej, zarówno starzenie się demograficzne, jak i po- stępujące kurczenie się populacji. Stan ten będzie miał wiele negatywnych, dłu- gofalowych konsekwencji, wpływając na kondycję polskiej gospodarki i potęgując ryzyko stagnacji sekularnej3 lub długotrwałej recesji gospodarczej. Będzie on oddziaływał niekorzystnie m.in. na wielkość oraz strukturę dochodów i wydatków z budżetu centralnego, czy na wielkość budżetów jednostek samo- rządu terytorialnego. Wśród jego konsekwencji znajdzie się także zagrożenie jakości świadczenia usług publicznych na obszarach terytorialnych. Radykalnie pogorszyć się też może poziom zabezpieczenia emerytalnego osób starszych. Jeśli sprawdzą się prognozy demograficzne dla Polski, liczba ludności w wieku produkcyjnym będzie systematycznie spadać, by w 2100 r. wynosić zaledwie 10,8 mln i tym samym być o 52,3% niższa od obecnej4. Przed pań- stwem, a szczególnie przed samorządami terytorialnymi stoi wiele poważnych wyzwań, których skala dalece przekroczy dotychczasowe doświadczenia. Na negatywne procesy demograficzne nałożą się negatywne skutki zmiany klimatu, postępująca degradacja środowiska5, skutki globalnych migracji klimatycznych6 nie wspominając już o zagrożeniach, takich jak konflikty zbrojne. Przygotowa- nie samorządów do głębokich i szybko postępujących zmian powinno łączyć się z wywiązywaniem się z obowiązku sprawiedliwości międzypokoleniowej7 – dbaniem nie tylko o siebie, ale także o swoje wnuki. Rosnąca złożoność problemów rozwoju i funkcjonowania obszarów teryto- rialnych spowodowała, że tradycyjne strategie planowania i zarządzania samorzą- dami coraz bardziej zbliżają się do swoich granic. Stając w obliczu trudnej i nie- pewnej przyszłości, konieczne jest dysponowanie alternatywnymi scenariuszami postępowania wobec różnego rodzaju zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych. Odpowiednie zarządzanie miastem ma zdecydowany wpływ na produktywność zasobów gminnych, zarówno tych materialnych, jak i społecznych. Jego jakość determinuje dynamikę i sposób dostosowania się do zmiany poziomu zasobności mieszkańców i ich sytuacji mieszkaniowej. W zakres niezbędnych działań każde- go samorządu terytorialnego powinno wchodzić planowanie strategiczne oparte na przewidywaniu scenariuszy rozwoju. Dokumenty strategiczne powinny być przy- gotowane w sposób zapewniający możliwość ich systematycznej realizacji, moni- torowania, a w razie potrzeby także łatwej modyfikacji lub zmiany. Infrastruktura miejska, w tym związana z mieszkalnictwem, transportem, usługami środowisko- wymi, jest często przeciążona i niedostatecznie utrzymywana. Próbą odpowiedzi na problemy infrastruktury miejskiej, usług publicznych i przyspieszenia rozwoju jest rozwijana w świecie od kilkunastu lat koncepcja inteligentnego miasta (smart city), oparta na zastosowaniu nowoczesnych tech- nologii informacyjno-komunikacyjnych, Internetu Rzeczy (IoT) i pożądanej, zwiększającej się partycypacji społecznej8. Ten kierunek zarządzania rozwija się głównie w najzasobniejszych, światowych metropoliach9, w których postępuje - i przewidywany jest także na przyszłość  systematyczny przyrost ludności. Wiele z polskich miast skutecznie adaptuje nowoczesne rozwiązania typowe dla smart city, wpływające na usprawnienie funkcjonowania gmin i wzrost standar- du życia ich mieszkańców. Kilka spośród polskich ośrodków metropolitalnych będzie się mierzyć w nadchodzących latach z wyzwaniami podobnymi jak w przypadku światowych metropolii, a to ze względu na napływ nowych mieszkańców z innych terenów. Większość polskich miast zmaga się jednak (i będzie się także zmagać w przy- szłości) z narastającą depopulacją i licznymi negatywnymi skutkami tego zjawi- ska10. Kurczenie się kapitału ludzkiego oraz zasobów lokalnej gospodarki będzie oznaczać wzrost zagrożeń dla rozwoju terytorialnego. Jednym z przejawów sta- gnacji bądź regresu rozwojowego będzie kryzys mieszkalnictwa komunalnego. Zarówno dla przeciwdziałania depopulacji miasta, jak dla ograniczania jej skutków konieczne wydaje się opracowanie strategii gospodarowania mieszka- niami, zwłaszcza w zasobach komunalnych11. Taka strategia12 powinna być ści- śle powiązana z analizą trendów, zwłaszcza w odniesieniu do zjawisk demogra- ficznych i ich skutków, określać sposób gospodarowania w ścisłym powiązaniu z wieloletnim planowaniem przestrzennym13, niezbędnym dla sterowania przy- szłymi zmianami w substancji miejskiej. Myślenie strategiczne powinno prowa- dzić do postrzegania przyszłości miast w perspektywie ich  faktycznego, a nie deklaratywnego  zrównoważonego rozwoju. Wymóg działania w perspektywie strategicznej i przestrzennej na podstawie analizy trendów demograficznych wydaje się jednakowo obowiązujący dla metropolii będących w fazie wzrostu, jak dla miast kurczących się. Jednym z niezbędnych atrybutów zrównoważonego rozwoju miasta jest sprawne łączenie adaptacji do bieżących uwarunkowań z wyprzedzającą odpo- wiedzią na wyzwania przyszłości, czyli umiejętne, prorozwojowe prowadzenie polityki samorządowej14. Oznacza to, że miasto powinno być systemem, w któ- rym stale zachodzi optymalizacja powiązanych funkcji, procesów, taktyk, archi- tektur, jak i polityk branżowych odnoszących się do różnych wzorców. Jest to możliwe pod dwoma warunkami. Pierwszy to taki, że zarówno stanowienie i aktualizacja strategii rozwoju miasta, jak i bieżące zarządzanie i gospodarowa- nie15 miejskimi zasobami odbywa się na podstawie dużych zbiorów danych przetwarzanych ustawicznie na użyteczną informację przy pomocy odpowiednio zaprojektowanych i użytkowanych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Drugi to taki, że miejski system informacyjny funkcjonuje, poczynając od usta- wicznego zasilania w dane po procedury zarządcze i wsparcie decyzji, opierając się na twórczym zaangażowaniu i aktywnym udziale wszystkich interesariuszy samorządu, w tym przede wszystkim mieszkańców miasta. Umiejętne gospoda- rowanie niezbędne jest w sytuacji, w której ograniczenie dostępności np. zaso- bów mieszkaniowych jest efektem dysproporcji między deklarowanym zapo- trzebowaniem a ich faktyczną ilościową dostępnością. Zrównoważone miasta, zgodnie z koncepcją smart city, mają być konceptu- alizowane poprzez narzędzia do gromadzenia danych oraz ich pomiaru i kontroli w wielu skalach przestrzennych, połączonych poprzez różne sieci ze sztuczną inteligencją (AI) wspomagającą procesy zarządzania. Zgodnie z tą koncepcją, wdrożony system ma zdolność dostarczania w sposób ciągły danych z wielu obszarów miejskich, ich synchronizowania, przetwarzania na informację oraz zobiektywizowanego, odbywającego się w czasie rzeczywistym analizowania procesów zachodzących w miejskiej przestrzeni i infrastrukturze. Oprogramo- wanie i urządzenia obsługujące system operacyjny są stale aktualizowane we współpracy z podmiotami gospodarczymi z sektora technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT – Information and Communications Technologies). Zdolność systemu do zbierania i interpretowania ogromnych ilości danych z wielu źródeł ma służyć nie tylko bieżącej gospodarce16, ale – w takim samym stopniu – także planowaniu, dostarczając władzom lokalnym użytecznej, odpo- wiednio sformatowanej informacji. Planowanie oparte na dowodach będzie mia- ło na celu nie tylko podejmowanie właściwych decyzji strategicznych, tj. takich, które będą prowadzić do poprawy jakości życia mieszkańców, ale także pozy- skiwanie społecznego wsparcia dla takich decyzji, uprawniającego władze lo- kalne do prowadzenia takiej a nie innej polityki miejskiej, prowadzącej do roz- woju17. Udział mieszkańców w realizacji takiej koncepcji miasta jest rzeczywisty i wymierny, gdyż system zasilany jest m.in. przez dane dostarczane poprzez aplikacje inteligentnego miasta zainstalowane na ich osobistym sprzęcie i w ich gospodarstwach domowych. Strategiczne planowanie zrównoważonego rozwoju obszaru terytorialnego obejmuje trzy główne wymiary: społeczny, gospodarczy i środowiskowy. W każdym z nich jedną z kluczowych ról odgrywają ICT będące narzędziem wymiany informacji i dzielenia się wiedzą, a zarazem promujące spójność spo- łeczną i terytorialną. Jednak zastosowanie tych technologii niesie za sobą  poza ogromnymi możliwościami i niezaprzeczalnymi korzyściami  także koniecz- ność publicznej debaty nad nowym rozgraniczeniem między sferą publiczną i prywatną. Rzecz w tym, aby gromadzenie danych publicznych w inteligentnym mieście nie przyniosło zagrożenia dla prywatności obywateli. W tym i innych kontekstach, obszary terytorialne potrzebują nowego paradygmatu działania, z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, który zdefinio- wałby zdolność zaspokajania potrzeb mieszkańców w sposób ekonomicznie opłacalny, społecznie użyteczny, zrównoważony środowiskowo i pod każdym względem bezpieczny. Takie pojmowanie rozwoju terytorialnego jest treścią tej książki. Przepro- wadzony proces badawczy miał charakter oryginalny i nowatorski, a uzyskany na jego podstawie model procedury wykorzystania nowych mediów w gospo- darce mieszkaniowym zasobem jednostki samorządu terytorialnego jest innowa- cyjnym produktem o unikatowym charakterze w skali globalnej, który można zaimplementować w jednostkach samorządu terytorialnego. Założenie, iż nie- zbędne jest modernizowanie sposobów zarządzania w samorządzie i wprowa- dzenie najnowszych technologii informacyjno-komunikacyjnych w gospodarce zasobami mieszkaniowymi potwierdziła analiza i krytyka piśmiennictwa, litera- tury polskiej i zagranicznej18. Należy uznać, iż problematyka związana z miesz- kalnictwem w gminach jest rozległym obszarem związanym z wieloma pojęcia- mi opisywanymi w literaturze naukowej, m.in. z pojęciem: zarządzania zasobami mieszkaniowymi, gospodarowaniem nimi, polityką mieszkaniową, budownictwem socjalnym, urbanizacją, planowaniem przestrzennym. Przyto- czone terminy wydają się reprezentatywne dla tej tematyki, a celem ich umiesz- czenia było dokonanie próby systematyzacji możliwości wykorzystania techno- logii informacyjno-komunikacyjnych w warunkach polskich w procesie rozwoju jednostek samorządu terytorialnego. Zagadnienie to było również rozważane na gruncie literatury odnoszącej się do koncepcji smart city, z której to koncepcji wychodzi autorska propozycja. Przeanalizowano problematykę opracowań nau- kowych w obszarze smart city, analizując bazy danych pozycji naukowych me- todą analizy bibliometrycznej. Celem tej analizy było umiejscowienie propozycji na tle dotychczasowych opracowań. Podjęty proces badawczy spowodował rozważania interdyscyplinarne kon- tekstualnie, wykorzystujące również wybrane teoretyczne aspekty wiedzy z za- kresu informatyki, nauk o polityce i administracji oraz nauk o zarządzaniu i ja- kości. W przekonaniu autora główny aspekt badań i opisu jej wyników wpisuje się w obszar nauk o komunikacji społecznej i mediów. W celu uzasadnienia postawionych hipotez i stworzenia propozycji pilota- żowego modelu procedury wykorzystania nowych mediów w gospodarce mieszkaniowym zasobem jednostki samorządu terytorialnego wykorzystano spostrzeżenia wynikające z benchmarkingu inteligentnych miast zagranicznych i polskich, poszukując dowodów na rozwijanie zaplecza cyfrowego i poszerza- nia zakresu zastosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych w różnych obszarach usług publicznych. W procesie badawczym zostały wykorzystane bogate doświadczenia autora zarówno będące wynikiem aktywności naukowej, jak i pracy w samorządach terytorialnych, a także wieloletniej pracy w mediach opisujących ich działalność. Autor był współwłaścicielem z samorządami teryto- rialnymi tygodnika regionalnego. Treść książki zawiera się w trzech rozdziałach. Pierwszy zatytułowany jest: „Główne trendy kształtujące zintegrowaną politykę mieszkaniową polskich gmin”, drugi odnosi się koncepcji smart city i nosi nazwę: „Nowe ramy rozwoju ośrodków miejskich  koncepcja smart city”. W rozdziale trzecim pn.: „Zastosowanie techno- logii komunikacyjnych i sztucznej inteligencji (AI) w procesach rozwojowych jed- nostek samorządu terytorialnego” stworzono unikatowy, nowatorski i innowacyjny, badawczo-wdrożeniowy model, który może być implementowany w JST, na pierw- szym etapie wdrażania jako projekt pilotażowy. Został opracowany z perspektywy eksperta w procesach przebiegających w samorządach terytorialnych. Autor jest m.in. członkiem komitetów programowych i recenzentem: 4th International Confe- rence on Machine Learning Techniques and Data Science (MLDS 2023) Sydney, Australia, 5th International Conference on Internet of Things (CIoT 2023), Sydney, Australia i 8th International Conference on Artificial Intelligence, Soft Computing And Applications (AISCA 2024), Dubai, Zjednoczone Emiraty Arabskie. Czytelnik znajdzie w książce omówienia raportów i dokumentów, przykła- dy rozwiązań wdrożonych z zastosowaniem koncepcji smart city w wybranych miastach na świecie i w Polsce. W jej treści zawarte są propozycje praktycznych rekomendacji, które wskazują kierunek zmian w gospodarce zasobami mieszka- niowymi. Cel ogólny opracowanego projektu został sformułowany następująco: „Wykorzystanie mieszkalnictwa komunalnego działającego w formule smart city dla podniesienia osadniczej atrakcyjności miejskich obszarów funkcjonal- nych dotkniętych problemem wyludniania się oraz dla podniesienia terytorialnej spójności ośrodków miejskich”. Należy wskazać, że niniejsze opracowanie było zainicjowane i realizowane przed masowym upowszechnieniem AI. Cele szczegółowe koncentrowały się na: 1. Zaprezentowaniu możliwości wykorzystania smart city dla integracji różnych aspektów planowania i zarządzania rozwojem usług publicznych na przykła- dzie mieszkalnictwa komunalnego rozwijanego w sposób spójny z polityką przestrzenną, polityką transportową i potrzebami rynku pracy. 2. Wypracowaniu i przetestowaniu formuły partnerstwa samorządowo-bizne- sowego w rozwoju zasobów mieszkaniowych i w zarządzaniu nimi w formule smart city. 3. Wykorzystaniu mieszkalnictwa komunalnego w formule smart city dla po- wstrzymania wyludniania się miasta. 4. Wytworzeniu inteligentnego narzędzia zarządzania/monitorowania/planowa- nia/projektowania zasobów mieszkalnictwa komunalnego. U podstaw projektu leży hipoteza dotycząca uwarunkowań rozwoju pol- skich miast w perspektywie kilku–kilkunastu lat, zgodnie z którą w nadchodzą- cych latach będzie następować przeobrażanie przestrzeni poprzez działania wy- nikające z dowodów (danych) dostępnych w publicznej przestrzeni cyfrowej bądź współdzielonych przez niektórych jej użytkowników. Formuła smart city wykroczy poza sferę bieżącego zarządzania miastem i stopniowo będzie także obejmować planowanie trwałego rozwoju oraz kształtowanie ładu przestrzenne- go. Pojawią się próby wzajemnego dostosowywania sieci osadniczej, sfery usług publicznych, systemu transportowego i przestrzeni publicznych. Wśród bardziej szczegółowych, hipotetycznych uwarunkowań rozwoju i funkcjonowania miast można wyróżnić kilka szczególnie istotnych związków z rozwojem zasobów mieszkaniowych, w tym komunalnych na wynajem: 1. Smart city będzie się stawać nieodłącznym atrybutem lokalnej polityki roz- woju opartej na wiedzy (Knowledge-Based Policy Making). Zgodnie z tym paradygmatem, e-przestrzeń i aplikacje smart city staną się narzędziem par- tycypacyjnego planowania, bieżącego zarządzania i monitorowania rozwoju gminy/metropolii z wykorzystaniem danych/informacji przestrzeni gmi- ny/metropolii, wielkich zbiorów danych (big data), Internetu Rzeczy (IoT) i sztucznej inteligencji (AI). 2. W miarę upowszechniania się formuły smart city nie tylko w bieżącym za- rządzaniu, ale także w planowaniu rozwoju miasta należy liczyć się z nasile- niem tendencji do znacznych i szybkich przeobrażeń przestrzennych w tkan- ce miejskiej. Przeobrażenia te będą miały na celu przede wszystkim podtrzymanie rozwoju gospodarczego i podniesienie atrakcyjności miasta ja- ko miejsca zamieszkania. 3. W skali kraju i w poszczególnych ośrodkach miejskich źródłem wielkich problemów, a zarazem silną barierą dla wdrażania niezbędnych zmian oraz dla rozwoju lokalnego będzie pozostawać mała dostępność mieszkań o odpo- wiednim standardzie i po rozsądnych cenach, zlokalizowanych we właściwym miejscu. Bariera ta będzie miała trwały charakter, a to z uwagi na dysproporcje między cenami rynkowymi mieszkań i dochodami gospodarstw domowych. 4. W powszechnym odbiorze społecznym dobra dostępność mieszkań w lokali- zacjach dobrze skomunikowanych transportowo z miejscami świadczenia pracy i z miejscami świadczenia usług publicznych będzie pozostawać naj- ważniejszą cechą, jakiej oczekuje się od miasta jako miejsca zamieszkania. Dobra dostępność mieszkań na wynajem, o dobrym standardzie i po rozsąd- nej cenie może natomiast stwarzać szansę na lokalne powstrzymanie, a nawet odwrócenie negatywnych trendów demograficznych oraz szansę na aktywi- zację gospodarczą problemowych dziś obszarów miejskich. Przedstawioną projekcję można uzupełnić o następujące stwierdzenia: 1. Powszechnym problemem dużych i średnich ośrodków miejskich będzie pozostawać dysfunkcja przestrzenna – zasoby mieszkaniowe, w tym relatyw- nie nowa zabudowa, słabo powiązane transportowo z miejscami pracy oraz z przestrzeniami podstawowych usług publicznych. 2. Utrzymujące się ograniczenie dostępności mieszkań (bariera cenowa dla młodych ludzi na dorobku) w połączeniu z dysfunkcjami transportowymi, słabym dostępem zabudowy mieszkaniowej do usług publicznych i brakiem powiązania jej lokalizacji z miejscami świadczenia pracy (będącymi w wielu miejscach skutkiem dzisiejszego, chaotycznego rozlewania się miast) będzie skutkować:  dalszą depopulacją wielu obszarów miejskich, spowodowaną nie tylko starzeniem się społeczeństwa, ale także niską atrakcyjnością miasta dla młodych rodzin aspirujących do dobrego miejsca na rynku pracy,  brakiem kontroli nad rozmieszczeniem ludności napływającej z zewnątrz (migranci ekonomiczni, uchodźcy wojenni), a w dalszej konsekwencji – gettoizacją dzielnic ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami spo- łecznymi. 3. W niektórych miastach pojawiać się będą inicjatywy na rzecz współpracy między środowiskami samorządowymi, pracodawcami i branżą deweloperską dla budowania nowych mieszkań spełniających wszystkie wymagane stan- dardy lub dla podnoszenia standardu starszej zabudowy. Poszukiwane będą rozwiązania służące udostępnianiu takich mieszkań na wynajem po rozsądnej cenie, gdyż będzie to we wspólnym interesie wszystkich zainteresowanych stron.W świetle powyższych stwierdzeń należy stwierdzić, że w zmianie podej- ścia do mieszkalnictwa komunalnego należy upatrywać szans na trwałe pod- trzymanie rozwoju niektórych polskich miast, zwłaszcza tych zmagających się z problemem depopulacji. Formuła smart city – jako nowy wymiar polityki opartej na wiedzy – powinna w pierwszej kolejności posłużyć optymalizacji rozmieszczenia nowych zasobów mieszkaniowych w tkance miasta. Opracowa- ny projekt demonstracyjny dotyczący mieszkalnictwa komunalnego będzie, poza bezpośrednim efektem materialnym, służył jako praktyczne doświadczenie w zakresie zastosowania formuły smart city dla: 1. Planowania rozwoju zasobów (w tym przypadku – mieszkaniowych) z wy- korzystaniem narzędzi planowania strategicznego (foresight) w powiązaniu z monitorowaniem wdrażania i bieżącym zarządzaniem starymi i nowymi zasobami. 2. Pełnego rozeznania i stałego monitoringu zasobów/potencjalnych zasobów mieszkalnictwa komunalnego. 3. Nadawania miejskiej strategii rozwoju jednoznacznego wymiaru przestrzen- nego. 4. Integracji planowania/zarządzania między różnymi dziedzinami usług pu- blicznych (mieszkalnictwo komunalne, transport, zaopatrzenie w energię, usługi zdrowotne, dostęp do placówek kultury). 5. Integracji wertykalnej w planowaniu i zarządzaniu komunalnymi zasobami mieszkaniowymi w obszarze funkcjonalnym (fragment miasta, miasto, grupa miast, obszar metropolitalny). 6. Powiązania planowania rozwoju mieszkalnictwa komunalnego z rynkiem pracy. 7. Współpracy państwa i samorządu w obszarze mieszkalnictwa komunalnego. 8. Realizacji paradygmatów zwartego miasta oraz recyklingu terenów. 9. Partycypacyjnego zarządzania rozwojem na przykładzie komunalnych zaso- bów mieszkaniowych i powiązanych usług społecznych. 10. Ustawicznej edukacji społecznej dla skutecznego korzystania z procedur partycypacyjnych z wykorzystaniem przestrzeni cyfrowej. Wejście na drogę rozwojową inteligentnego miasta następuje w momencie, gdy decydenci uświadamiają sobie, że taką koncepcję warto wpisać w miejskie plany oraz programy, a przy tym trwale zakorzenić w procesach zarządczych uwzględniających realną partycypację społeczną oraz gdy władze centrale zro- zumieją istotę niezbędnych zmian i zaczną wspierać przemiany prowadzące do ograniczania zjawisk negatywnych i jednocześnie rozwoju programów przyszło- ści. Zależy ponadto od tego, czy koncepcja inteligentnego miasta znajdzie wła- ściwe odzwierciedlenie w sformułowaniu wizji i celów strategicznych, w priory- tetach strategicznych, kierunkach działań, w opracowywanych i wdrażanych programach pilotażowych, aż po ich realizację. Nie da się jednak skutecznie osiągnąć przyszłych sukcesów bez moderowania działań wobec społeczności lokalnych tak, by przedsięwzięcia władzy samorządowej spotykały się ze spo- łecznym zadowoleniem (a najlepiej entuzjazmem). Czy jest to osiągalne? Jedy- nie wówczas, jeśli mieszkańcy odpowiednio wcześnie zaczną odczuwać i do- strzegać oznaki postępu w dziedzinach kształtujących jakość ich życia. Jedną z nich jest jakość i dostępność zasobów mieszkaniowych, w tym komunalnych.