Osmanlı ve Japon aydınları üzerinde J. J. Rousseau etkisi

Abstract

Toplumları ileriye taşımayı amaçlayan, kavramlar ve kuramlar aracılığıyla modernleşme öncülerine rehberlik eden ideolojiler, eleştirel ve gelişimci yapıdadır. “Düzenlemeler” manasında kullanılan Tanzimat Dönemi Osmanlı’da; 1868’de başlayan Meiji Dönemi ise Japonya’da bu ideolojik hareketlerin yoğun olarak görüldüğü dönemlerdir. Her iki ülke de Batılı Aydınlanma fikirlerinden uzak kaldığı için, toplumsal değişimler bu ideolojileri araştırmayı gerekli kılmıştır. Özgürlük, eşitlik, egemenlik, doğa durumu gibi birçok kavram temelinde Milliyetçilik ve liberalizm gibi ideolojileri derinden etkileyen Jean Jacques Rousseau, Osmanlı ve Japon entelektüellerinin siyasi modernleşme programlarına rehberlik etmiştir. Başta Türkiye Cumhuriyeti kurucusu Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere Osmanlı’da Namık Kemal, Ziya Paşa; Japonya’da ise Özgürlük ve İnsan Hakları Hareketi Mensupları, Fukuzawa Yukichi, Shimazaki Tōson gibi isimlerin fikrî yapılarında Rousseau’nun etkisi görülmüştür. Bu çalışmada, 19. yüzyıl Osmanlı ve Japon düşünce dünyasında Rousseau’un etkisi kaleme alınmıştır. Rousseau’ya ait siyasi kavram haritası üzerine inşa edilen fikirlerin yanı sıra, kendisine yöneltilen eleştiriler de çalışmanın odak noktasıdır. Makalenin temel amacı ise, Osmanlı ve Japon modernleşmesinin ideolojik kökenlerini ve niteliklerini Rousseau çerçevesinde anlayabilmektir. Bu doğrultuda, mikro ölçekte Rousseau etkisine odaklanarak makro ölçekte Osmanlı ve Japon modernleşmesinin fikrî alt yapısını anlamamızı sağlayacak karşılaştırmalı yöntem kullanılmıştır. Çalışmanın sonucunda, Rousseau’nun toplum sözleşmesi, egemen, halk egemenliği, doğa durumu, özgürlük, eşitlik vb. siyasi kavramlar ekseninde, Osmanlı ve Japon entelektüellerini etkilediği tespit edilmiştir. Siyasi ideolojilerin yanı sıra edebiyat alanında da Rousseau etkisinin görüldüğü, çalışmanın bir diğer sonucudur.