The language situation and status of the turkic language in the egyptian Mamluk state and Golden Horde

Abstract

XIII-XV ғасырлардағы Египеттегі Мәмлүктер мемлекеті мен қазіргі Орталық Азиядағы Алтын Орда мемлекетінде практикалық тұрғыдан қолданысқа ие болған түркі тілі -қазіргі түркі тілдерінің бастауы. Ескі қыпшақ немесе қыпшақ деп аталатын сол дәуірде әртүрлі диалекттерді қамтитын бұл түркі тілінде қалыптасқан лексикалық қабаттың біраз бөлігі қазіргі қазақ тілінің лексикалық қорынан да табылады. Әсіресе Мысыр жерінде жазылған қазіргі таңда әлемнің мұрағат-кітапхана қорларында сақталған мәмлүк-қыпшақ қолжазбаларын зерттеу мен зерделеу отандық шығыстану мен түркітану бағыттары үшін маңызы зор. Алты ғасырдан астам уақыт бойы сақталған бұл жазба ескерткіштерін тіл тұрғысынан, яғни лексика мен грамматика тұрғысынан кешенді зерттемес бұрын, олардың алғышарттарын, атап айтқанда, қоғамда қалыптасқан тілдік жағдайды, жазылу себептері мен нәтижелерін анықтап алу маңызды. Жағрафиялық жағынан бірбірінен алыс, бірақ діл, дін мен тіл жағынан бауырлас халықтардың ортақ тілінің мәртебесі мен тілдік жағдайын сипаттау салыстырмалы-тарихи әдісіне негізделеді. Нәтижесінде Алтын Орда мен Мысыр мәмлүк мемлекетінде түркі тілінің мәртебесі анықталып, аймақтағы тілдік жағдайға сипаттама берілді. Жат елде билік орнатқан да, өз жерінде қалып Моңғол империясының құрамына кірген де түркілер тілін толық сақтап қалып, қазіргі түркі тілдері үшін іргетасқа айналды. Египеттегі мәмлүктер жергілікті тұрғындардың тілі -араб тілінің ықпалынан шықпаса да, ана тілдерінде сөйлеп, екі тілде құнды еңбектерін мұра етіп қалдырды. Ал Жошы ұлысындағы қыпшақтар түркі тілінің мәртебесін жоғарылатып, ел ішінде де, сыртында да негізгі қарымқатынас құралына айналдырып, нәтижесінде моңғол тілін толығымен ығыстырылуына себепкер болды.