Wprowadzenie do analizy wariancji z czynnikami losowymi

Abstract

Praca powstała w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki UMO-2014/15/B/HS6/01386. ROZDZIAŁ I Role czynników losowych w planach badawczych 1.1. Czynniki stałe i czynniki losowe w ujęciu definicyjnym Czynnik stały (ang. fixed factor) to taka cecha, której włączone do badania warianty są ważne dla badacza z teoretycznego punktu widzenia. Zwykle chodzi o przypadek, w którym do badania włączone są wszystkie warianty (poziomy), jakie dane cecha posiada, choć nie musi być to regułą. Kiedy rozpatrywane w badaniu poziomy zmiennej będą stanowić tylko wyimek jej wariantów, ale będą starannie i z rozmysłem wybrane po to, aby utworzyć poznawczo interesujący kontrast (lub kontrasty), wtedy również dany czynnik należy uznać za stały (Jackson, Brashers, 1994a: 1; Lindman, 1992: 129). Jako przykład może posłużyć czynnik "poddanie terapii metodą X" o poziomach "tak" i "nie"; czy "wielkość dawki leku Y" o poziomach: "wysoka", "niska", "brak leku". Nieco innym przykładem będzie "kierunek studiów", jako że poziomów tego czynnika może być kilkadziesiąt. Niemniej jeśli badacz ograniczy swoje zainteresowania -uzasadniając to odpowiednio -do kilku konkretnych kierunków i do tych celowo wybranych będzie formułować hipotezy oraz dokonywać między nimi porównań, to czynnik "kierunek studiów" należy potraktować jako czynnik stały. Na podobnej zasadzie należy podejść do czynnika "płeć" (czy "tożsamość płciowa"). Porównywanie kobiet i mężczyzn (nieuwzględnienie osób niebinarnych), podobnie jak porównywanie osób niebinarnych i mężczyzn (nieuwzględnienie kobiet), czy porównanie tych trzech kategorii osób, to wszystko będą przykłady użycia w badaniu czynnika stałego (nie zajmuję się tu kwestią uzasadnienia dla stawianych hipotez i tworzenia takich a nie innych porównań).W charakterystyce czynnika stałego istotna jest także kwestia generalizacji wniosków, czyli możliwości dokonywania uogólnień poza poziomy czynnika, które zostały włączone do badania. W sytuacjach, w których przebadano wszystkie poziomy, jakie czynnik może przyjąć (przykład z poddaniem terapii metodą X), kwestia jest oczywiście bezprzedmiotowa -poziomy czynnika uwzględnione w badaniu odpowiadają populacji jego poziomów, a zatem nie ma już więcej żadnych