Zasobowe uwarunkowania zdolności internacjonalizacyjnej przedsiębiorstw. Wiedza. Relacje. Kultura

Abstract

Podstawowymi celami przedsiębiorstwa są przetrwanie i rozwój, które do- konują się dziś w warunkach otoczenia charakteryzującego się niespotykanym wcześniej, bardzo wysokim stopniem zmienności, złożoności, niepewności i niejednoznaczności (tzw. VUCA World). W tak zdefiniowanym kontekście zapewnienie przedsiębiorstwu możliwości przetrwania i rozwoju wymaga posia- dania wyróżniających zasobów, pozwalających nie tylko budowę, ale i utrzyma- nie przewagi konkurencyjnej w dłuższym okresie. Umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa jest jednym ze sposo- bów osiągania tego celu w ramach ogólnej strategii rozwoju przedsiębiorstwa. Internacjonalizacja przedsiębiorstwa może przybierać różne formy (internacjo- nalizacja wewnętrzna/bierna lub zewnętrzna/aktywna) i dotyczyć różnych dzia- łań tworzących jego łańcuch wartości (wspierających i podstawowych), służąc budowie przewagi konkurencyjnej na rynku krajowym lub międzynarodowym. Ponieważ w obliczu globalizacji rynków i sektorów przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa na rynku krajowym może być trudna do zbudowania i utrzy- mania w dłuższym okresie, w strategiach rozwoju współczesnych przedsię- biorstw pojawia się dążenie do osiągania jak najlepszych wyników nie tylko na rynku krajowym, ale także międzynarodowym. W naukach o zarządzaniu od ponad 40 lat dominującym modelem przewagi konkurencyjnej jest model przewagi opartej na zasobach, nazywany podejściem zasobowym lub zasobową teorią firmy (Resource-Based View – RBV, Resource- -Based Theory – RBT). W świetle podejścia zasobowego podstawą budowy przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa są jego zasoby. Szczególną rolę od- grywają tu zasoby niematerialne, a wśród nich – zasoby oparte na wiedzy, czyli umiejętności, kompetencje i zdolności, w tym zdolności dynamiczne. Zasoby niematerialne, a zwłaszcza te oparte na wiedzy, są wynikiem działań samodziel- nie prowadzonych przez przedsiębiorstwo z wykorzystaniem posiadanych zaso- bów materialnych, ludzkich i finansowych. Mają one charakter indosynkretycz- ny, są trudne do imitacji i zastąpienia oraz zorganizowane. Mogą być rzadkie i wartościowe, wyróżniając korzystnie przedsiębiorstwo i stanowiąc źródło przewagi konkurencyjnej na rynku krajowym i międzynarodowym. Przedsiębiorstwa mogą budować swoją przewagę konkurencyjną na rynku w oparciu o własne zasoby dostępne na rynku macierzystym. Ich zasoby, stwo- rzone samodzielnie w wyniku działań prowadzonych wyłącznie na rynku macie- rzystym, są zwykle niewystarczające w przypadku podjęcia konkurencji w skali międzynarodowej, w tym konkurowania na rynku macierzystym z przedsiębior- stwami zagranicznymi. Konkurenci zagraniczni – często międzynarodowe przedsiębiorstwa działające na wielu rynkach – mają dostęp do zasobów mate- rialnych i niematerialnych związanych z rynkiem macierzystym oraz innych, zlokalizowanych w wielu krajach. Są to m.in. rozwinięte zasoby wiedzy o cha- rakterze technologicznym i marketingowym oraz wiedza biznesowa dotycząca prowadzenia działań na rynku międzynarodowym, w tym tzw. wiedza interna- cjonalizacyjna. Zasoby posiadanej wiedzy stają się podstawą rozwijanych przez nie kompetencji i zdolności, w tym zdolności dynamicznych, umożliwiających efektywne konkurowanie na rynku międzynarodowym poprzez umiędzynaro- dowienie działalności przedsiębiorstwa. Od około 30 lat w ramach podejścia zasobowego rozwijanego w naukach o zarządzaniu podkreśla się, że podstawą budowy przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa mogą być nie tylko zasoby posiadane i samodzielnie tworzone przez przedsiębiorstwo, ale także współtworzone lub udostępnione przez partne- rów w sieci biznesowej przedsiębiorstwa. Dotyczy to wszystkich typów zaso- bów, jednak najbardziej istotne znaczenie mają w tym względzie zasoby oparte na wiedzy. Dzielenie się wiedzą i wspólne tworzenie nowej wiedzy stanowią podstawę budowy przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw w globalnej gospo- darce sieciowej (knowledge-based network economy). Sprawia to, że zdolność przedsiębiorstwa do tworzenia powiązań z partnerami biznesowymi w między- narodowej sieci staje się kolejnym, potencjalnym źródłem takiej przewagi zwią- zanym z lokalizacją zasobów i działań na wielu rynkach. Ostatecznie umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa nie jest dziś motywowane wyłącznie dążeniem do zdobycia nowych rynków, ale coraz częściej okazuje się sposobem na uzyskanie dostępu do zasobów, które nie wy- stępują na rynku macierzystym. Zasoby te mogą być związane z lokalizacją działań w innym kraju lub z przedsiębiorstwami funkcjonującymi za granicą. W tym drugim przypadku chodzi zwykle o zasoby oparte na wiedzy, do których dostęp jest możliwy dzięki stworzonemu kapitałowi społecznemu (strukturalne- mu, relacyjnemu i kognitywnemu), wspierającemu współpracę międzynarodową przedsiębiorstw. W swoim głównym nurcie teoria zasobowa firmy (RBT) nie podejmuje dyskusji dotyczącej lokalizacji zasobów posiadanych przez przedsiębiorstwa lub udostępnionych bądź współtworzonych przez partnerów biznesowych w mię- dzynarodowej sieci ani lokalizacji działań prowadzonych przez przedsiębiorstwo z wykorzystaniem takich zasobów i związanych z nimi przewag. Oznacza to, że podejście zasobowe (Resource-Based View – RBV) może mieć zastosowanie w teoriach biznesu międzynarodowego pod warunkiem dokonania jego adapta- cji, polegającej na uwzględnieniu geograficznego rozproszenia lokalizacji zaso- bów oraz działań prowadzonych w różnych krajach stanowiących o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa, tak w kraju macierzystym, jak i za granicą. Niniejsza monografia jest wynikiem badań naukowych zespołu Katedry Za- rządzania Międzynarodowego Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, poszukującego odpowiedzi na pytanie, jakie zasoby są najważniejsze w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstwa, zmierzającym do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na krajowym i międzynarodowym rynku, oraz w jaki sposób zasoby te budują jego zdolność internacjonalizacyjną1. W kontekście dorobku badaczy związanych z podejściem zasobowym, wskazujących na znaczenie zdolności dynamicznych przedsiębiorstwa w proce- sie budowy przewagi konkurencyjnej na rynku międzynarodowym, przyjęto tu, że zdolność internacjonalizacyjna przedsiębiorstwa to zdolność wyższego rzędu, metaproces odpowiadający za integrację i koordynację subzdolności dynamicz- nych wspierających proces internacjonalizacji i budowy przewagi konkurencyj- nej na rynku międzynarodowym (Verbeke, 2022). Podstawowymi zdolnościami dynamicznymi są: zdolności identyfikacji i oceny możliwości w kraju macierzy- stym i za granicą (sensing), zdolności mobilizacji zasobów w skali globalnej tak, by wykorzystywać szanse i czerpać z nich wartość (seizing), oraz zdolności cią- głego odnawiania zasobów i procesów (transforming) (Teece, 2014a). Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o uwarunkowania zasobowe zdolności internacjonalizacyjnej przedsiębiorstwa Autorki prowadzą poprzez szeroko za- krojone studia literaturowe z zakresu teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa i teorii przedsiębiorstwa międzynarodowego, z pogłębionym odwołaniem się do teorii przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa opartej na zasobach (RBV), rozwijanej w naukach o zarządzaniu. Uwaga Autorek koncentruje się na zaso- bach niematerialnych, takich jak wiedza, relacje i kultura, które uznaje się za kluczowe zasoby niematerialne wspierające proces internacjonalizacji przedsię- biorstw i budowy przewagi konkurencyjnej na rynku międzynarodowym. Praca składa się z ośmiu rozdziałów, podzielonych na trzy części. Pierwszą część poświęconą wiedzy otwiera rozdział o charakterze wprowadzającym w problematykę pracy, w którym podejmuje się zagadnienie rozwoju podejścia zasobowego w teoriach biznesu międzynarodowego. Dwa następne dotyczą wiedzy jako kluczowego zasobu przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacjioraz ewolucji podejścia do zasobów opartych na wiedzy w teoriach biznesu międzynarodowego. Podjęto tu w szczególności kwestię koncepcji zasobów opartych na wiedzy, tj. kompetencje, zdolności i zdolności dynamiczne, prowa- dząc do zdefiniowania pojęcia zdolności internacjonalizacyjnej przedsiębiorstwa. Kolejna część, obejmująca trzy rozdziały, zawiera rozważania dotyczące roli i znaczenia zasobów relacyjnych w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw. Dokonano w niej analizy koncepcji strukturalnego i kognitywnego kapitału rela- cyjnego oraz relacyjnego kapitału społecznego. Ostatnie dwa rozdziały, stanowiące część trzecią, odnoszą się do kultury jako zasobu przedsiębiorstwa wspierającego proces jego umiędzynarodowienia. Dotyczą one kompetencji międzykulturowych i inteligencji kulturowej jednostek w organizacji oraz całej organizacji. Każda z trzech części monografii poprzedzona jest wprowadzeniem ukazującym szerszy kontekst i strukturę podejmowanego zagadnienia badawczego. Podsumowanie rozważań prowadzonych w monografii zawiera krótkie Zakończenie. Przedsta- wiono w nim wnioski z przeprowadzonych studiów literaturowych, określono ich ograniczenia oraz możliwości wykorzystania w badaniach naukowych i praktyce gospodarczej.