Η Ενδυμασία Στην Αρχαία Κωμωδία

Abstract

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η θεατρική ενδυμασία στην αρχαία ελληνική κωμωδία. Στόχος της έρευνας είναι η συγκέντρωση, η επεξεργασία και η ανάλυση όλων των διαθέσιμων πληροφοριών που αφορούν στη συνολική αμφίεση των κωμικών υποκριτών από τον 5ο έως τον 3ο αιώνα π.Χ. Οι δύο βασικοί άξονες της εν λόγω εργασίας είναι, αφενός, η ιστορική εξέλιξη και, αφετέρου, η λειτουργία και ο ρόλος της ενδυμασίας στη σκηνική παρουσίαση των τυπικών χαρακτήρων της αρχαίας κωμωδίας. Για τον σκοπό αυτό, το υλικό της έρευνας αντλείται από δύο ειδών πηγές, κειμενικές (έργα του Αριστοφάνη, αποσπάσματα της Μέσης και Νέας Κωμωδίας, κωμωδίες του Μενάνδρου) και αρχαιολογικές (αγγειογραφίες της Αττικής και της Κάτω Ιταλίας που απεικονίζουν κωμωδίες, πήλινα ειδώλια του 4ου και 3ου αιώνα και τα ψηφιδωτά από δράματα του Μενάνδρου). Στο Α΄ Μέρος της διατριβής εξετάζεται η κωμική χρήση και η λειτουργία της μεταμφίεσης. Από την ανάλυση ποικίλων παραδειγμάτων μεταμφίεσης διαφαίνεται η σύνδεση της ενδυμασίας με τη μεταθεατρική διάσταση των κωμωδιών, καθώς κάθε χωρίο που περιλαμβάνει μεταμφίεση συνοδεύεται από αυτοαναφορικά σχόλια του δραματικού προσώπου για τη θεατρική ενδυμασία του, την ανάληψη νέου ρόλου και την υποκριτική τέχνη. Καθώς οι υποκριτές υιοθετούν νέες ταυτότητες προσθέτουν νέα ενδύματα στα παλαιά και δημιουργούν ένα «θέατρο μέσα στο θέατρο». Στο Β΄ Μέρος η έρευνα εστιάζει στην ενδυμασία χαρακτηριστικών τύπων της κωμωδίας: των διανοουμένων, του ἀγροίκου, του καυχησιάρη στρατιώτη, του βαρβάρου, του κόλακα/παράσιτου, των (ανδρικών) μυθολογικών και γυναικείων χαρακτήρων. Η σκηνική εμφάνιση των κωμικών τύπων εξετάζεται διαχρονικά, προκειμένου να αναδειχθούν πιθανές μεταβολές στη σκευή και την ενδυμασία. Οι ποιητές του 5ου αιώνα π.Χ. ανέπτυξαν το δικό τους σκηνικό «λεξιλόγιο» για κάθε κωμικό χαρακτήρα, όπως τυπικά προσωπεία και ενδύματα, τα οποία υιοθέτησαν οι ποιητές του 4ου και 3ου αιώνα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κωμωδιών και των αρχαιολογικών ευρημάτων, παραδείγματος χάριν, ο ἄγροικος φορά πάντα τη διφθέρα και ο στρατιώτης είναι πολυτελώς ενδεδυμένος και πλήρως εξοπλισμένος. Οι θεοί και οι ήρωες, κυρίως κατά τη Μέση Κωμωδία, παρουσιάζονται επί σκηνής ως τυπικοί χαρακτήρες της κωμωδίας: ο Ερμής ως δούλος, ο Άρης ως καυχησιάρης στρατιώτης ή η Ηλέκτρα ως γριά οικονόμος. Παράλληλα, οι γυναίκες, θνητές και αθάνατες, παρουσιάζονται σύμφωνα με τις δικές τους συμβάσεις, όπως είναι η κόμμωση, το χρώμα του προσωπείου ή το δέσιμο του ιματίου. Η συνολική εξέταση της σκηνικής λειτουργίας και χρήσης της θεατρικής ενδυμασίας και η συγκριτική μελέτη κειμενικών και αρχαιολογικών πηγών οδήγησαν σε μία ολιστική εικόνα αυτού του – συχνά παραμελημένο υ– μέρους της ὄψεως των κωμικών δραμάτων. Καθώς η κωμωδία εξελισσόταν από, κυρίως, πολιτική (5ος αιώνας) και μυθολογική (4ος αιώνας) σε κοινωνική, ταυτόχρονα, μεταβλήθηκε και η ενδυμασία: από τα γκροτέσκα κουστούμια και κωμικά παραγεμίσματα του Αριστοφάνη στα περισσότερο ρεαλιστικά και καθημερινά ενδύματα του Μενάνδρου.