Η Παλαιοανακτορική Περίοδος Στην Ακραία Ανατολική Κρήτη

Abstract

Στόχος της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η κατανόηση της παλαιοανακτορικής περιόδου στην ακραία Ανατολική Κρήτη μέσα από τη μελέτη κεραμικού υλικού που ήρθε στο φως σε διάφορες αποθέσεις κάτω από τον νεοανακτορικό οικισμό και το ανάκτορο στην Κ. Ζάκρο. Καθώς τα παλαιοανακτορικά κατάλοιπα από την παραπάνω θέση είναι πολλά, επιλέχθηκε ένας αριθμός αποθέσεων που θεωρείται ότι προσφέρουν ικανοποιητική εικόνα για την περίοδο, η οποία στην τοπική ακολουθία αντιστοιχεί με τη φάση Ζάκρος ΙΙΙ και φαίνεται πως διαιρείται σε δύο βαθμίδες. Στην πρώιμη βαθμίδα (ΜΜ ΙΒ- ΜΜΙΙΑ) ανήκουν τρεις υπόγειοι αποθέτες από την περιοχή του «Κτηρίου Αποθετών Κεραμικής», οι οποίοι σχετίζονταν πιθανότατα με την τέλεση μίας ή περισσοτέρων συμποτικών εορτών, όπως διαφαίνεται από την έντονη παρουσία αγγείων πόσης, και πιο συγκεκριμένα tumblers. Στην ίδια περίοδο χρονολογείται το υλικό από τα δωμάτια Αα και Αβ στο «Σπίτι της Ράμπας». Τα σχήματα που απαντώνται στο σύνολο από το πρώτο δωμάτιο, ο τρόπος εύρεσής τους και η κατάσταση διατήρησής τους υποδεικνύουν μία ακόμη σκόπιμη απόθεση που σχετίζεται πιθανότατα με κάποια τελετουργία. Ανάλογη κεραμική έχει βρεθεί σε διάφορες θέσεις στην ευρύτερη περιοχή της Ζάκρου, όπως για παράδειγμα στο Καλυβομούρι, στις Πεζούλες και στο Μαύρο Αυλάκι. Χαρακτηριστικά σχήματα της πρώιμης βαθμίδας αποτελούν τα tumblers, τα άωτα κωνικά κύπελλα με τοιχώματα που διανοίγονται χοανοειδώς προς το στόμιο, τα κυλινδρικά κυάθια, γωνιώδεις κύαθοι, οι φιάλες, οι ραμφόστομες και οι ευρύστομες πρόχοι και τα μικρά γεφυρόστομα προχοΐδια, τα γεφυρόστομα καδοειδή αγγεία, οι λεκανίδες, οι δίσκοι, ενίοτε τριποδικοί, αλλά και οι λύχνοι. Η πλειοψηφία των διακοσμημένων αγγείων ακολουθεί την τεχνοτροπία «λευκού επί σκοτεινού» με απλά γραμμικά ή φυτικά μοτίβα, ενώ ιδιαίτερα αγαπητή είναι και αυτή της πολυχρωμίας. Απαντώνται επίσης ορισμένα απλοποιημένα δείγματα του «εναλλασσόμενου φυτικού ρυθμού Ανατολικής Κρήτης». Τέλος, αγγεία με οριζόντιες στολιδώσεις, πτυχωτό χείλος και κομβιόσχημα επιθημάτα προδίδουν μία προσπάθεια μίμησης μεταλλικών προτύπων.Η προχωρημένη βαθμίδα της φάσης Ζάκρος ΙΙΙ, που αντιστοιχεί πιθανότατα με τη ΜΜ ΙΙΒ της Κεντρικής Κρήτης, αντιπροσωπεύεται από τις αποθέσεις που ήρθαν στο φως στην περιοχή των Κτηρίων G και Η, τη νότια γωνία της αυλής LXIII και πιθανότατα το σύνολο από την περιοχή ΝΔ του δωματίου Η του «Κτηρίου Αποθετών Κεραμικής». Με εξαίρεση το τελευταίο, τα υπόλοιπα σύνολα αποτελούν στην πλειοψηφία τους στρώματα δαπέδου και αντανακλούν μία καταστροφή που έπληξε τον οικισμό στη φάση αυτή. Ανάλογη κεραμική είναι γνωστή από το σπήλαιο στο Μαύρο Αυλάκι, τους τάφους στις Πεζούλες, την Οικία Α Hogarth, το «Κτήριο του Ανατολικού Τομέα» και πιθανότατα στο Καλυβομούρι.Η κεραμική της περιόδου χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία των τροπιδωτών κυάθων σε συνδυασμό με τον περιορισμό των tumblers. Τα κύπελλα με χοανοειδώς διανοιγόμενα τοιχώματα συνεχίζουν να κατασκευάζονται, διακοσμούνται όμως με διαφορετικό τρόπο. Στα σχήματα που εντοπίζονται, συγκαταλέγονται επίσης τα μόνωτα κωνικά κύπελλα, οι λοπάδες, ο κάνθαρος, οι πρόχοι, ενίοτε γεφυρόστομες, και οι σκύφοι. Αγγεία με πτυχωτό χείλος, όπως και άλλα με οριζόντιες στολιδώσεις εξακολουθούν να κατασκευάζονται, με ορισμένες διαφοροποιήσεις. Κυρίαρχη είναι για άλλη μια φορά η τεχνοτροπία «λευκού επί σκοτεινού», ενώ σπάνια είναι τα δείγματα που σώζουν πολύχρωμη διακόσμηση. Χαρακτηριστικά διακοσμητικά θέματα αποτελούν οι λευκές κηλίδες, οι σχετικά πλατιές λευκές ταινίες, οι λευκοί δίσκοι με εξηρημένα μοτίβα και τα καμπυλόγραμμα θέματα που πλαισιώνονται από λευκές ταινίες. Τέλος, τα λοπάδια, τα κύπελλα με κάθετα τοιχώματα αλλά και το διακοσμητικό θέμα του χελωνίου φαίνεται πως χαρακτηρίζουν τη ΜΜ ΙΙΙΑ.Τα σύνολα που μελετήθηκαν φανερώνουν την ύπαρξη ενός ακμάζοντος εργαστηρίου στην περιοχή, η παραγωγή του οποίου χαρακτηρίζεται από μία σχετική τυποποίηση και συντηρητισμό. Η χρήση του τροχού έγινε φανερή και στις δύο βαθμίδες, σε συνδυασμό συνήθως με άλλες μεθόδους. Ο οικισμός στη Ζάκρο φαίνεται πως καταλάμβανε σημαντική έκταση ήδη από τους παλαιοανακτορικούς χρόνους. Η ανάπτυξή του βασίζεται σαφώς στη θέση του, αν και σημαντικές ενδείξεις εμπορικής δραστηριότητας είναι με τα παρόντα δεδομένα περιορισμένες.Δεν είναι σαφές ωστόσο, αν υπήρχε ήδη από την περίοδο αυτή ένα ανακτορικό κτήριο.Τμήματα δαπέδων που αποκαλύφθηκαν κάτω από την κεντρική αυλή του μεταγενέστερου ανακτόρου αποτελούν κατάλοιπα μιας παλαιότερης αυλής και προδίδουν σαφώς την ύπαρξη κοινοτικής οργάνωσης. Παράλληλα, είναι πιθανό ο υπαίθριος αυτός χώρος να σχετίζεται με τα κατάλοιπα συμποτικών εορτών που έχουν έρθει στο φως στον οικισμό, θυμίζοντας αντίστοιχους χώρους από την Κνωσό, τη Φαιστό και τα Μάλια.Στην ευρύτερη περιοχή της Ζάκρου απουσιάζουν ενδείξεις έντονου κοινωνικού ανταγωνισμού, όπως έχει υποστηριχτεί για άλλες θέσεις της Ανατολικής Κρήτης (Πετράς). Στα κατάλοιπα των συμποτικών εορτών διαφαίνεται περισσότερο μία προσπάθεια συγκεκριμένων ατόμων να διαφοροποιηθούν, παρά μεγαλύτερων ομάδων. Επιπλέον, πτυχές του υλικού πολιτισμού, όπως η κεραμική και οι ταφικές πρακτικές φαίνεται να υποστηρίζουν την ένταξη της Ζάκρου και του Παλαικάστρου στην ίδια, πιθανότατα ιεραρχικά οργανωμένη πολιτική ενότητα.Στο τέλος της τοπικής φάσης Ζάκρος ΙΙΙ, που αντιστοιχεί με τη ΜΜ ΙΙΒ της Κεντρικής Κρήτης, ο οικισμός φαίνεται ότι πλήττεται από μία καταστροφή, ανάλογη με αυτές που έχουν ανιχνευθεί σε διάφορες άλλες θέσεις της Ανατολικής Κρήτης. Η ανάπτυξη που εντοπίστηκε στη φάση Ζάκρος ΙΙΙ συνεχίστηκε με ακόμα μεγαλύτερη ένταση στις περιόδους που ακολούθησαν.