Queen Bona Sforza (1494-1557), the second wife (from 1518) of Sigismund the Old (1467-1548), the King of Poland and Grand Duke of Lithuania, is a figure of an exceptionally one-dimensional and lasting black legend' among a gallery of numerous royal consorts not only of the Jagiellonian, but also of other Polish kings in the entire Polish monarchy. Many elements contributed to this legend. Some of them created a pejorative image of the Queen already throughout her life, while others were added, in historiography, literature, poetry, theatre, artworks, films, in the following centuries. In a broader understanding and culture, Bona's "black legend" was deprived of any nuances, and became limited to a primitive image of the Queen as a ruthless poisoner and demonical demoraliser of her own son. 1 In a rather porous collective memory, as well as in a serious historiography, Queen Bona is seen stereotypically and, in fact, one-dimensionally. Until the mid-20 th century, this one-dimensional view, which included academic studies too, of Queen Bona's life, her role and significance, engendered, almost without exceptions, a negative approach, often tinged either with antifeminism intolerant of an active and important role of a woman in public or political life, or with the spirit of Romanticism which, in opposition to the Polish heroine of the "Mother of the Fatherland", was in need of creating her antithesis, an orderly villain of foreign background. 2 Some modern research, e.g. by Katarzyna Kosior, tries to explain the vitality of the "black legend" of the Italian woman on the Polish throne either by the 19 th century nationalism, a systemic communist anti-Germanism, or even by a literary construct, quite popular in recent times, of the "Polish post-colonialism," 3 which the historiography of the Jagiellonian era is also starting to request. 4 This "campaign of antipathy, lasting almost half 1

The queen’s court was modeled on the king’s court and, as Marcin Kromer wrote in the 16th century, the ruler “feeds, clothes and remunerates” of all his wife’s courtiers (Kromer, 1984, 147), due to its role to merely serve its mistress, it could not be similar to the king’s court in terms of its role in the state. It seems that due to this disparity, the actual role of the queen’s court in politics, culture or the economy was mostly determined by her personality and ambitions on top of her relationship with her spouse, which increased or decreased her chances of making her court, or more precisely, the people associated with it, an important political factor. It is not surprising, therefore, that the attention of researchers was attracted to those Polish queens who stood out for their activity and influence on the state, for example, such as Queen Bona Sforza, while those who rarely or never went beyond the role of a royal consort remained in a deep shadow. Although it should be noted at once that there was an obvious change when the queen’s spouse also became the queen mother – the need to secure the fate of her children, especially sons, generally motivated Polish queens and those immediately surrounding them, making their courts and the people associated with them active participants in public life (SucheniGrabowska, 2009, pp. 247–260). However, these issues did not receive separate attention.

Celem artykułu jest przedstawienie problematyki sekretariatu i sekretarzy na dworach królowych polskich w okresie niemal dwustu lat panowania dynastii Jagiellonów. Kancelaria królowych, w ramach której pracowali sekretarze, nie była dotychczas przedmiotem osobnych studiów. Informacje o działalności sekretarzy rozsiane są w licznych i bardzo różnorodnych źródłach, a także, zazwyczaj marginalnie, w obszernej literaturze przedmiotu. Ze względu na osobiste powiązania sekretarzy z królowymi i ich szczególny dostęp do monarszych żon i ich spraw, przyjrzenie się tej grupie jest wartościowe badawczo nie tylko z kancelaryjnego, czy nawet dyplomatycznego punktu widzenia, ale rozpoznanie tej grupy może być szczególnie istotne dla poznania i zrozumienia samej królowej, jej relacji z najbliższym otoczeniem i ludźmi mającymi z nią stałe i bliskie kontakty, kontakty często trudne, skomplikowane i znaczone całą gamą relacji i emocji. Sekretarze królowej pomagali jej w kontaktach z instytucjami państwowymi, dostojnikami i innymi osobami pełniącymi funkcje publiczne, ale – ze względu na miejsce królowej w strukturze władzy, a właściwie jego brak – przede wszystkim w kontaktach z małżonkiem w okresach rozłąki oraz z rodziną, czy rodzinami, tak tą pozostawioną w ojczyźnie i rozsianą po Europie, jak i tą nową, do której weszła wraz z zamążpójściem. Przy odpowiedniej osobowości, talentach i umiejętnościach sekretarz, który miał wszak dostęp do licznych sekretów, myśli i planów królowej mógł stać się bliskim i wpływowym jej współpracownikiem, doradcą czy powiernikiem. Kluczem była jednak lojalność wobec swej pani.

W artykule poruszono kwestię podróży królowej Barbary Radziwiłłówny (1523–1551, koronowana 7 XII 1550), drugiej żony króla Zygmunta II Augusta (1520–1572, panował od 1548 r.). W polskiej historiografii zagadnienie podróży królowych podejmowane było incydentalnie, a do rzadkości należą ujęcia, które widzą podróż nie tylko jako przemierzanie przestrzeni i przekraczanie granic geograficznych i politycznych, ale w wymiarze symbolicznym. Podróże podejmowane przez Radziwiłłównę uznać należy z jednej strony za odbiegające od europejskiego i polskiego standardu ze względu na nierówność stanową małżonków i powszechną niechęć do królowej oraz z uwagi na silne uczucie, które żywił do niej Zygmunt August, a także krótki okres, jaki spędziła u jego boku. Z drugiej strony, mimo tych charakterystycznych okoliczności, swoją warstwą symboliczną jak najbardziej wpisują się w europejską tradycję i obyczaj. Najważniejszą i wymagającą przekroczenia największej liczby rzeczywistych i symbolicznych granic, bogatą w rytuały przejścia (rites de passage), była podróż „ślubna” do ojczyzny męża. Ta podróż z Wilna do Krakowa, mimo że odbyła ją nie narzeczona, ale żona, i mimo że była rozciągnięta w czasie i wymagała dodatkowych, długich postojów Barbary w drodze (Radom, Nowe Miasto Korczyn), zawiera zwyczajowe etapy podróży ślubnej, znaczone szeregiem rytuałów przejścia. W czasie pobytu w Krakowie Barbara przedsiębrała wraz z mężem liczne podróże do nieodległych Niepołomic, które stanowiły wyraźną ucieczkę przed trudnościami i rygorami życia na Wawelu. Z jednej strony królewska para, inaczej niż większość koronowanych głów, mogła spędzać czas niemal prywatny. Z drugiej, pobyty w Niepołomicach potęgowały trudności adaptacyjne Radziwiłłówny, a króla narażały na zarzut zaniedbywania obowiązków. Charakter pośmiertnego triumfu Zygmunt August nadał ostatniej podróży żony z Krakowa do Wilna, gdzie – zgodnie z własnym życzeniem – spoczęła po śmierci.

No abstract