No abstract

Artykuł jest próbą interpretacji informacji wybranych przez Teofanesa Wyznawcy na temat przejęcia władzy w muzułmańskim kalifacie przez dynastię Abbasydów. W bizantyńskiej debacie naukowej ostatnich dziesięcioleci na temat Chronografii dominował spór o tzw. wschodnie źródła, w szczególności dotyczący Teofila z Edessy i rzekomych źródeł arabskich. W świetle tej bardzo ważnej dyskusji znika jednak kwestia pracy, jaką sam Teofanes Wyznawca (lub zespół współpracujących z nim osób i Jerzy Synkelos, w kontekście doboru materiałów) włożył w tworzenie tej kroniki. Jakie elementy narracji chciał podkreślić, jak ją prowadził, co chciał zasugerować swoim czytelnikom. Zdaniem autora tego tekstu, dobrym przykładem pracy selekcyjnej dokonanej przez Teofanesa są te elementy narracji, które dotyczą powstania i przejęcia władzy przez Abbasydów. Teofanes z pewnością nie był „zwolennikiem” Umajjadów, co widać zwłaszcza w opisie panowania Marwana, ale negatywnie odnosi się do tego, jak Abbasydzi przejęli władzę – kwestionuje ich legitymizację, przedstawiając jako ludzi, którzy pozwolili na rabunki i morderstwa dokonywane przez niższe klasy. Tymi zagadnieniami, a także pewnymi elementami związanymi z możliwymi interpretacjami religijnymi zająłem się w pierwszej, prezentowanej tutaj, części pracy. W drugiej przedstawię elementy narracji Teofanesa, które zdają się sugerować, iż wraz z przejęciem władzy przez Abbasydów widział on pewien zmierzch muzułmańskiego państwa w ogóle.

As the Chronography of Theophanes the Confessor includes a lot of information about the foreign states and tribes which were connected with the Byzantine Empire. It is legitimate, in the Author’s view, to analyse the account concerning Islam and the Arabs by this Byzantine author. Theophanes possessed detailed knowledge of the Arabs, Islam and Umayyad caliphs. He used, although presumably indirectly, some Muslim sources in his work. The argument which strongly proves this hypothesis is his precise description of inner clashes between the members of the ruling house, as well as of Arab civil wars. The article discusses how Theophanes (and presumably his sources) depicted not only the Arabs as an entity, but also the prophet Muhammad and some of the Umayyad caliphs (Muawiya, Walid I, Umar II, Hisham, Marwan II).

Cesarstwo Bizantyńskie w VII i w początkach VIII w. Kalifat Umajjadów w epoce ekspansji. Pierwsze oblężenie Konstantynopola przez Arabów. Oblężenie Konstantynopola w latach 717–718. Echa jego oblężeń w źródłach proweniencji zachodniej i wschodniej. Wiek siódmy dla Cesarstwa Bizantyńskiego był czasem wieloaspektowego przełomu dziejowego. Doszło wówczas do poważnego ograniczenia terytorium państwa. Kolejni cesarze dynastii, założonej przez Herakliusza, stanęli przed głębokimi problemami związanymi z konfliktem religijnym, gospodarczym regresem i załamaniem niektórych instytucji państwowych. Po śmierci Herakliusza władze konstantynopolitańskie przedefiniowały na nowo funkcje państwa, ograniczając jego obowiązki, przy jednoczesnym zapewnieniu realizacji jego podstawowych zadań. Kwestią, która musiała zostać rozwiązana przez ówczesnych cesarzy bizantyńskich, była obrona państwa przed wyniszczającymi je najazdami arabskimi, które w pewnych momentach wręcz zagrażały istnieniu cesarstwa. Arabskie oblężenia Konstantynopola, oprócz zwycięskich wojen Herakliusza z Persją, późniejszej utraty, do niedawna najważniejszych, bizantyńskich prowincji – Syrii i Egiptu oraz reform wojskowych i gospodarczych następców wielkiego cesarza, można zaliczyć do najistotniejszych wydarzeń w VII i początkach VIII w. Doczekało się wreszcie kompletnego, odrębnego studium w postaci niniejszej monografii. Autor nie tylko dogłębnie je analizuje na szerokim tle historycznym, ale również zastanawia się nad procesem ich mitologizacji. Czytelnik znajdzie w książce wiele istotnych i interesujących spostrzeżeń dotyczących historii cesarstwa bizantyńskiego w okresie narodzin islamu i pierwszego wieku ekspansji muzułmańskiego kalifatu na Bliskim Wschodzie.

The Chronicle of Theophanes the Confessor is one of the few Byzantine historiographical works in which so much space is devoted to the Islamic world and the first ruling caliphate. Of course, most references to Muslims concern mostly military issues – numerous Muslim invasions on Byzantine lands that were happening almost since the beginning of Islam. Also important was the way Theophanes treated Islam itself as a religion – as heresy. Therefore, it is hard to expect that the descriptions of the caliphs can be considered positive. In most of them, we find rather “evidence” of the greed, stupidity, or propensity to violence, which were to characterize the caliphs. Nevertheless, in the context of the answer to the question posed in the title – whether the caliph could be virtuous – it is worth taking a closer look at the image of the two rulers in the Chronography – Mu‘awiya and ‘Abd al-Malik. This text is dedicated to the first of these rulers.