W zasobach Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie znajduje się znaczny zbiór kalendarzy liturgicznych diecezji krakowskiej. Z pierwszej połowy XVIII wieku zachowały się tylko trzy egzemplarze (1735, 1738 i 1745). Od 1750 r. zbiór jest prawie kompletny. Brakuje tylko dziewięciu roczników z lat: 1753-1756, 1775, 1779, 1781, 1784, 1789 oraz ośmiu z początku XIX wieku: 1802-1804, 1806, 1808-1810, 1839. Ze względu na powszechność korzystania z kalendarza przez księży zaczęto dołączać do rubryceli: informacje o nabożeństwach i praktykach obowiązujących w całej diecezji, zarządzenia władz duchownych i świeckich (szczególnie dotyczące zmian przepisów liturgicznych i postnych). Do ostatnich dekad XIX wieku nie wypracowano reguł redagowania dodatków do rubrycel. W jednych tomach można znaleźć wiele szczegółowych przepisów liturgicznych, nigdzie niepublikowanych poza nimi komunikatów, rozporządzeń i krótkich listów do duchowieństwa. W innych nie umieszczono nawet nowych i ważnych dla księży przepisów i zarządzeń. Te dodatki są cennym, aczkolwiek rzadko wykorzystywanym źródłem dla historyków, ze względu niewielką liczbę zachowanych egzemplarzy oraz brak opisu zawartości, które zmuszają do długotrwałej kwerendy. Publikowany katalog krakowskich rubrycel ma być pomocą w szybkim odszukaniu przydatnych historykowi informacji.

The presented article describing the administrative structure of the Dioceses of Lutsk and Zhytomyr in the fall of 1831 is part of the text describing the state of these dioceses in the light of schematism published for 1832. The description of the Dioceses of Lutsk and Zhytomyr and the previously published description of the Kamieniec diocese are part of a project aimed at presenting the condition of the Latin rite in Russia before the outbreak of the November Uprising. The fall of the uprising accelerated the actions of the Russian authorities aimed at limiting the activities of the Catholic Church and subordinating it to the state. The time of relative freedom of the Church in the tsarist state ended then, as well as the time of unhampered pastoral activity conducted in Polish. The text describes the boundaries of both dioceses, the deanery, parishes, male and female monasteries operating in the diocese, and the churches that functioned at that time. The Lutsk diocese was reactivated in 1798 with the capital in Lutsk, and the diocese of Zhytomyr was established at that time, with the capital in Żhytomyr (connected by a personal union), following the decision of the authorities recognized by the Holy See, they covered the area of the Volyn governorate. In 1831, the Lutsk diocese was divided into ten deaneries, and the Zh?ytomyr diocese – into two. At that time, there were 120 parishes in both dioceses (113 in the Lutsk diocese and 17 in the Zhytomyr diocese). The diocesan clergy conducted pastoral ministry and administered the benefice in 84 parishes, religious in 36. There were 63 monasteries and religious houses, 55 male orders and congregations, and 8 female congregations.

The diagram for the Kamieniec diocese published in 1831 presents the condition of the diocese in the fall of 1830, i.e. before the November Uprising. Describing the state of the diocese at that time shows us the situation before the tsarist repressions, which completely changed the situation of the Catholic Church of both rites in the Russian Empire. The previous articles presented the organizational status of the diocese, in the present clergy. The editors of schematics included priests incardinated in the diocese. They did not provide the names of the monks who managed the parishes run by the religious churches. At the end of 1830, 145 priests belonged to the chancel of the Kamieniec diocese, 133 of whom (91.7%) were directly involved in the ministry. The largest groups of the clergy were parish administrators (presbyteries and administrators), as well as vicars and chaplains. The first group consisted of 67 people (46.2% of all priests), and the second one – 51 (35.2% of all priests). Most of the clergy were under 50 years of age. They came from their diocese and were educated in secondary schools and seminaries in Podolia and the neighboring lands. With few exceptions, they belonged to the nobility and were Poles.

Edycja wydanego w 1830 r. schematyzmu diecezji kamienieckiej pozwala poznać stan Kościoła katolickiego na Podolu, szczególnie struktury administracyjnej, przed wybuchem powstania listopadowego. Wystąpienie zbrojne Polaków, o charakterze wyzwoleńczym, stało się pretekstem dla władz rosyjskich do represji wobec katolików obrządku łacińskiego. Przejawem działań antykatolickich i antypolskich była między innymi likwidacja klasztorów i parafii. Oprócz zapoznania się z organizacją diecezji kamienieckiej katalog diecezji dostarcza również wieku informacji na temat kościelnych instytucji centralnych oraz duchowieństwa. Artykuł jest pierwszą częścią tekstu o stanie diecezji kamienieckiej rozpoznanym na podstawie schematyzmu. Zawiera omówienie zachowanych schematyzmów diecezji kamienieckiej z lata 1748-1866 oraz krytyczne wydanie katalogu na rok 1831. W kolejnych numerach pisma zostanie przedstawiona struktura diecezji kamienieckiej z końca 1830 r. oraz pracujące wówczas w diecezji duchowieństwo.

W księgozbiorze podręcznym Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie przechowywany największy znany zbiór kalendarzy liturgicznych drukowa­nych dla potrzeb duchowieństwa diecezji krakowskiej. Od połowy XVIII w. zbiór jest prawie kompletny. Zgodnie ze zmodyfikowaną klasyfikacją przyjętą przez ks. Stanisława Librowskiego, krakowskie kalendarze liturgiczne można podzielić na cztery rodzaje, ściśle wiązane z fazami ich rozwoju. Do pierwszego typu należą ka­lendarze liturgiczne wydawane bez żadnych dodatków (XVI w. do 1750), do drugiego – kalendarze z spisem zmarłych duchownych (od 1751) oraz kata­logiem prałatów i kanoników katedralnych (od 1753). Do trzeciego rodzaju rubrycel należą druki połączone z pełnym katalogiem parafii i duchowieństwa (od 1811), do czwartego – samoistne druki zawierające oddzielnie kalendarz liturgiczny i schematyzm diecezji pojawiły się dopiero od 1871 r. Do końca XVIII w. zazwyczaj za wydanie rubrycel odpowiadały kapituły katedralne. W imieniu ordynariusza bądź wikariusza kapitulnego jeden z kano­ników lub wikariuszy katedralnych, którego imię i nazwisko z reguły podawa­no na stronie tytułowej, opracowywał tekst. Do kapituły należały organizacja druku oraz dystrybucja kalendarza. W Krakowie kalendarz redagowali kolejni wicedziekani katedry wawelskiej, którzy równocześnie byli kanonikami kole­giaty św. Jerzego na Wawelu. Trzeba również wspomnieć, że w zachowanych egzemplarzach rubrycel znajdują podpisy właścicieli rubrycel, które pozwalają poznać historię po­wstania kolekcji. Często również w zachowanych egzemplarzach kalendarzy znajdują się uwagi poczynione przez właścicieli. Dotyczą one kwestii ducho­ wych i gospodarczych, dostarczając informacje o ważnych dla duchownych sprawach.