Toplumların en temel öğelerin başında gelen aile, akrabalık ilişkileri ile birbirlerine bağlanan bireylerin oluşturduğu en küçük sosyal topluluktur. Eski Türk toplumlarında aile, babaerkil bir düzende, tek eşli ve küçük aile tipinde oluşmuştur. Türk erkekleri eşlerini seçerken genelde kendi kabilelerinden değil de yabancı kabilelerden (egzogami) seçerdi. Aynı zamanda bir diğer evlilik türü olan “leviratus” (amcası veya ağabeyi ölen bir erkeğin, yengesiyle evlenme geleneği) evlilik de bulunmaktadır. Türklerdeki levirat evliliği ile diğer toplumlardaki “levirat” uygulamaları arasındaki fark ise erkek çocukların babaları öldükten sonra üvey anneleri ile de evlenebilmeleridir. Ayrıca dul kalan amca ya da kuzen eşi ile evlilik yapmak gibi uygulamalar da mevcuttur. Türklerde ağabeyin karısı sorumluluklar çerçevesinde mirastır. Diğer bir ifade ile erkeğe miras olarak düşen yengedir, gelin değildir. Levirat evlikler, Türk devletlerinin bir politikası olup akrabalık tesis etmek suretiyle bölgede hâkim/güç konumuna gelmelerini sağlamıştır. Çünkü daha önceki Türk devletlerinde de evlenilecek kadın siyasi bir çıkara hizmet etmek amacıyla seçilmiştir. Eşinin vefatıyla devlet düzeninin bozulmasının önüne geçilip, kadının kendi ailesinin yanına dönmesine izin verilmeyip hanedan içinden yeniden evlendirilerek devlet düzeninin devam etmesi sağlanmıştır. Bu gelenek konar-göçer hayatı yaşayan tüm Türk boylarında Kazaklarda, Türkmenlerde, Özbeklerde, Kırgızlarda, Karakalpaklarda… vd. görülen bir gelenektir. Bu çalışmada Türk tarihinde görülen siyasi amaçlarla yapılan evliliklerden biri olan levirat evliliklerin Türk töresindeki yeri üzerinde durarak tarihsel süreçte yapılmış levirat evliliklerden örnekler verilerek bu evlilklere yönelik değerlendirme yapılacaktır.

13. yüzyılda Anadolu da Selçuklu Sultanları tasavvufun gücünü fark etmiştir. Toplumun en üst kademesinden en alt kesimine kadar ulaşmanın yolunun tasavvuf olduğunu bilmişlerdir. Moğol istilası nedeni ile Anadolu’ya gelen Türkmen toplulukları çeşitli akımlara mensup mutasavvıf ve dervişlerin buraya gelmesine neden olmuştur. Genç ve dinamik bir devletin hâkimiyet sahasında kendilerine yeni bir yaşam alanı oluşturan dervişler, Selçuklu Sultanlarının kendilerine karşı izlemiş oldukları siyaset nedeniyle Anadolu, tasavvuf fikrinin hızlı bir şekilde yayılmaya başladığı bir merkez haline gelmiştir.Horasan, Harezm Azerbaycan üzerinden Anadolu’ya göç eden zümrelerin arasında çok fazla mutasavvıf, âlim ve sanatkâr vardır. Bu zümre, 13. yüzyıl Anadolu’sunun sosyokültürel hayatının yeni bir oluşum safhasına girmelerine öncülük etmiştir. Anadolu geleneğinin oluşmasında Ahmed-i Yesevi önemli bir isimdir. Anadolu geleneğinde Ahmed Yesevi gibi Mevlana, Şems, Hacı Bektaş Veli gibi birçok manevi rehberin etkisi büyüktür. Bu önemli tasavvuf erbabı sayesinde tasavvufi gelenekler Anadolu’da yaygınlaştırılmıştır. Anadolu insanının farklı kesimleri ile ilişkili olan bu ve benzeri manevi rehberler, Hz. Peygamberin getirmiş olduğu ilkeleri toplum hayatında yer etmeyi amaçlamıştır. Bu amaçlar doğrultusun da insan tabiatına nüfuz etmeye çalışmışlardır. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde “Ceddimiz Türk-i Türkan Hoca Ahmed Yesevi Hazretleri” şeklinde Ahmed-i Yesevi ismini sık kullandığı gibi kendisinin de onun soyundan olduğunu eserinde belirtmektedir. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Ahmed-i Yesevi geleneği ile ilgili günümüze ışık tutacak mahiyette bilgilere yer vermiştir. Bu çalışmamızda Evliya Çelebi Seyahatnamesine göre Ahmed-i Yesevi ve Hacı Bektaş Veli arasındaki ilişkinin Anadolu tasavvuf hayatına nasıl yansıdığını dönemin kaynakları ile ortaya koymaya çalışılmıştır.

Atabeys were civil servants who were responsible primarily for raising the children of the ruler. At first, it was a duty regarding the education of the prince, after some time, it became an institution, and then became politicized. The most obvious aspect of this politicization was the atabeys giving their daughters to the princes or marrying the widowed mothers of the princes. In this way, the atabeys enabled these duties to become an important position in the state administration, in which they also became more effective over time. We see that atabeys played important roles in the fights for sultanate, especially among the Seljukian princes, and as long as the power of the state continued in the central administration, they did not enter into a struggle for independence on their own behalf, but they began to use all the power of princes on their own behalf at the point where the state center weakened. Establishing family ties through political marriages and forming a policy based on them is a path followed by statesmen. In line with this path, sultans, melikes, atabeys made marriages. The main purpose of marriages is to consolidate the authority of the state, to take the allegiance of the principalities, to prevent rebellions and to play an active role in the relations between the dynasties. In the present study, the effects of atabey marriages, which is among the marriages made for political purposes in Turkish history, on Turkish political history were evaluated by giving examples from fifteen atabey marriages made in the historical process.

En geniş anlamıyla “levirat” kavramı, kocası ölen kadının, kocasının geride kalan erkek yakınlarından biri ile evlenmesi geleneğine verilen isimdir. Leviratı besleyen kültürel bağlamı biçimlendiren pek çok bileşen bulunmaktadır ama en önemlisi kadınların konumlandırıldığı ikincil alandır. Bu alan içerisinde kadın erkeğe ait bir mülk olarak kabul edilmiştir. Kadın tarafından seçilen ev, kocanın evidir. Ancak o evde meşru bir konum kazanmanın yolu da aktif gelin rolünü sürdürmekten geçmektedir. Bu meşru sürekliliğin anahtarı levirattır. Dul kadınlar erkeğin ailesinin velayetinin geleneksel kültürde meşru kabul edilmesinden dolayı sözlü hukuk kapsamında da bir hak arama sürecini başlatmadıkları için levirata giden süreci durdurmak daha da güç hale gelmiştir. Levirat evlilikler, Türk devletlerinin bir politikası olup akrabalık tesis etmek suretiyle bölgede hâkim/güç̧ konumuna gelmelerini sağlamıştır. Çünkü̈ daha önceki Türk devletlerinde de evlenilecek kadın siyasi bir çıkara hizmet etmek amacıyla seçilmiştir. Esinin vefatıyla devlet düzeninin bozulmasının önüne geçilip, kadının kendi ailesinin yanına dönmesine izin verilmeyip hanedan içinden yeniden evlendirilerek devlet düzeninin devam etmesi sağlanmıştır. Bu çalışmada geleneksel toplumlarda uygulama alanı bulan evlilik biçimlerinden biri olan levirat uygulamasının Memlük Devletindeki yönetici zümrenin gerçekleştirdiği dokuz levirat evlilik üzerinde durarak, daha önce Türk siyasi hayatında gerçekleştirilen levirat evliliklerden farklı olarak, evliliklerin siyasi bir sıhriyet bağı kurmak üzerine yapılmadığını ortaya koyarak, bu evliliklere yönelik değerlendirmeler yapılmıştır.

Bu makalede beyliklerin Anadolu'nun Moğol istilası sonrası bozulan siyasi ve sosyal yapısına nasıl yeniden kurumsal bir kimlik kazandırmış oldukları ve ayrıca Anadolu'nun Türkleşme sürecine olan katkıları kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır.