Młodzież poradziła sobie ze stygmatyzującym ich przez media ogólnopolskie określeniem roznosicieli koronawirusa i 41,66% respondentów „nie zareagowało” na taki przekaz, nie zarejestrowało w swojej świadomości faktu, że mogą być zagrożeniem dla innych. Do ważnych refleksji, które w efekcie tego stygmatu docierały do młodych respondentów, była wrażliwość na potencjalne zagrożenie wobec własnej rodziny, domowników, w tym także seniorów – babci i dziadka (jeśli mieszkają razem). O tym, że młodzi ze sprawą stygmatu dali sobie radę, świadczą także wyniki odnoszące się do ich samopoczucia i oceny tej sytuacji po roku od „zaistnienia problemu”. Zdecydowana większość z nich oswoiła się z tą narracją, przyzwyczaiła się do tego, a że w praktyce zbyt często nie doświadczali choroby własnej i/lub rówieśników, tym bardziej teza o ich zagrażaniu innym wydawała się nierealna. Drugą stroną tego samego problemu był stygmat skierowany wobec pokolenia seniorów. Na wieść o tym, że to najstarsi przedstawiciele społeczeństwa są najbardziej narażeni na chorobę, a w konsekwencji śmierć, młodzi ludzie zmartwili się tym (62,81%), natomiast nie sparaliżowała ich ta informacja, wprost przeciwnie – wzmogła w nich chęć niesienia pomocy i bycia przydatnym. Jedna czwarta respondentów nie wierzy w wirusa jako fakt biologiczny, lecz mimo tej nieufności podejmuje działania w reżimie sanitarnym, by wspierać seniorów. Zdaje się, że czas pandemii zaburzył wiele logik, a także wywołał wiele strategii adaptacyjnych i racjonalizujących. Do nich należy ta dychotomia: brak ufności vs wyższe dobro i niesienie pomocy. W zachowaniach i postawach młodego człowieka pojawia się syndrom reaktywnego zamknięcia, polegający na tym, że z jednej strony jednostka poddana jest przebodźcowaniu treściami komunikatów, jakie do niej docierają, z drugiej zaś formami, z którymi nie może sobie poradzić. Występuje tutaj przebodźcowanie dotyczące treści – docierają do młodych informacje trudne do zrozumienia (aspekt poznawczy), do zaakceptowania (aspekt zaufania społecznego), do zinterioryzowania (aspekt wiarygodności źródła treści), do udźwignięcia (aspekt emocjonalny), do ogarnięcia komunikaty (aspekt możliwości absorpcji treści). Również w kontekście formy funkcjonował często w przekazie medialnym tryb nakazowy (reżim sanitarny – wyższe racje) połączony z pozbawieniem wolności (szok poznawczy i funkcjonalny). Przez szokujące obrazy i histeryczną narrację nastąpiło wzmożenie lęku, strachu, niepewności i w konsekwencji wycofanie społeczne. Pojawiła się kaskada funeralnych historii i w efekcie poczucie bezradności oraz osaczenia – izolacja wydawała się wtedy sensownym wyjściem. Przyszło do młodych realne doświadczenie historii covidowych z sąsiedztwa, domu własnego, narracji rówieśniczej. Dodatkowo pojawił się nadmiar demonizujących sytuację pandemii i jej skutków w narracjach medialnych. Nastąpił paradoks zagnieżdżenia w sieci, czyli uznania, że jest ona im przyjaznym habitusem (potraktowanie sieci jako bezpiecznej niszy, w której znajdują względnie wolne od nadmiaru złych informacji, emocji, bodźców miejsce, w którym mogą znaleźć sobie podobnych ludzi, nawiązać znajomości i po prostu normalnie funkcjonować). Jednocześnie nie dostrzegali oni tego, że sieć wysysa z nich siły wolicjonalne, gotowość realnego konfrontowania się ze światem, spotkania z drugim człowiekiem w realnym świecie, co wiązało się też z regresem funkcjonalności fizycznej, wchodzeniem w uzależnienia behawioralne, zanikiem uspołecznienia. W czasie pandemii mimo wszystko spora część (29,22%) młodych dawała sobie radę ze swoimi emocjami. Świadczą o tym podobnej wielkości odpowiedzi, w których respondenci wskazują, że „nie mają powodów do smucenia się” (27,75%) oraz „dużo rozmawiam z najbliższymi, w nich mam oparcie, nic złego się nie dzieje” (21,39%). Wzmacniające dla Syndromu Reaktywnego Zamknięcia należą te odpowiedzi, które informują o tym, że respondenci „rzadziej kontaktują się z własnej inicjatywy z innymi ludźmi” (28,65%) lub twierdzą, że „nic ich nie obchodzi” (27,87%). Młodzież postrzega siebie jako bardziej nerwowych, kłótliwych, milczących, czujących potrzebę rozmowy z innymi, ale nieumiejących przełamać blokad utrudniających komunikację z innymi. Wszystkie te elementy składają się na zdefiniowany Syndrom Reaktywnego Zamknięcia, który (jak wynika z tych badań) może dotyczyć 30 % młodzieży. Czas zdalnego nauczania był „egzaminem” dla całej wspólnoty szkolnej, tak dla uczniów i nauczycieli, jak rodziców. Na pytanie o to, kto był najbardziej pomocny w czasie zdalnego nauczania, najwięcej wskazań padło na mamę (50,64%), ojca (30,32), rodzeństwo (26,96%). Są to wyniki o tyle znaczące, że podkreślają prymat rodzinnej współpracy, współdziałania w nowej dla rodzin sytuacji, kiedy to zdalne nauczanie przeorganizowało ich życie. Suma wskazań z badań ilościowych dotyczących wsparcia rówieśniczego (rodzeństwo – 26,96% oraz chłopak/dziewczyna; partner/partnerka – 20,93%) to 47,89%. Jest to niebywale ważny wynik, gdyż wskazuje na potencjał, jaki drzemie w relacjach rówieśniczych. Należy uznać, że przetrwały one próbę ogniową, jaką było zdalne nauczanie i konieczność solidarnej współpracy i współdziałania z rówieśnikami w zaistniałej sytuacji. Niemalże ¼ uczniów musiała sama borykać się z trudnościami zdalnego nauczania: „Nikt mi nie pomagał. Sam musiałem sobie radzić ze zdalnym nauczaniem”. Wśród osób odpowiadających w taki sposób znajdowali się uczniowie wychowujący się z jednym rodzicem, który nie mógł pracować zdalnie, lub z dwojgiem rodziców e-wykluczonych bądź pozostający w domach z różnymi dysfunkcjami wychowawczo-socjalizacyjnymi, gdzie czas pandemii tylko to uwypuklił. Poza tym są to także uczniowie, którzy sami „ograniczali” kontakt z kimkolwiek, kto mógłby być pomocny, gdyż nigdy nie oczekiwali i nie korzystali z takiej pomocy, zawsze sami związani byli/ są ze swoją nauką („to moja sprawa”). W naszych badaniach szczegółowo przeanalizowaliśmy także korelacje między problemami sprzętowymi, które pojawiły się w co czwartym domu w Polsce w czasie pandemii, zależnością „problemów sprzętowych” od liczby rodzeństwa, poczuciem „straty”/brakiem tego poczucia u młodych w zależności od problemów sprzętowych, zmianami w deklaracjach w zakresie korzystania z mediów społecznościowych (np. 64% częściej i znacznie częściej korzystających w grupie 13-latków oraz 49% w grupie 19-latków), wpływem konsumpcji social mediów na relacje z rówieśnikami, zależnością między konsumpcją social mediów a świadomością sposobów ochrony własnego zdrowia i samopoczuciem w pandemii, konsumpcją mediów społecznościowych a postrzeganiem rówieśników, udzielaniem pomocy rówieśnikom, wreszcie także religijnością i duchowością młodych, a także wiele innych przestrzeni, zależności i relacji.

The article discusses problems related to the educational crisis caused by the COVID-19 pandemic. The crisis hit the whole society, but it especially affected disadvantaged groups by increasing the existing social inequalities. The article, moreover, analyses factors influencing various ways of experiencing the pandemic and its effects by particular groups of students, as this age group was most severely affected by the pandemic. Contrary to adults, almost all students were transferred to the remote education for a prolonged period of time. This article presents first of all a subjective assessment of the period of remote education made by students, their understanding of the situation, how they assessed teachers, parents and their colleagues. Next, the article points to both the protective and risk factors related to experiencing crises, especially in the context of family and religiousness. Finally, the article illustrates how the pandemic deepened the existing social problems rather than created new ones, primarily affecting the most vulnerable groups.

W części pierwszej przedstawiamy wyniki badań ilościowych zrealizowanych z rodzicami uczniów klas 4–8 szkół podstawowych oraz rodzicami uczniów szkół ponadpodstawowych. Zasadnicze badania ilościowe zostały zrealizowane w formie ankiety elektronicznej (CAWI). Z bazy Systemu Informacji Oświatowej wylosowaliśmy szkoły biorące udział w badaniach. Bazę ograniczyliśmy do szkół podstawowych, w których odbywa się nauczanie w klasach 7–8, liceów, szkół branżowych pierwszego stopnia oraz techników. W całej Polsce było 22 097 placówek oświatowych, które stanowią przedmiot badania. Z tak przygotowanej populacji w poszczególnych województwach wylosowana została próba 378 szkół. W każdej ze szkół prosiliśmy o wylosowanie jednej klasy do realizacji ankiety. Zebraliśmy w ten sposób 5174 odpowiedzi od rodziców. Link do ankiety dystrybuowany był dzięki wsparciu poszczególnych kuratorów wojewódzkich, respondenci otrzymywali więc go od dyrektorów szkół. W części drugiej przedstawione są wyniki badań jakościowych, na ich podstawie zbudowane zostały strategie rodzinne czasów zarazy, to w jak różny sposób rodzice i dzieci reagowali na rzeczywistość pandemii, zamknięcia w domach i edukacji zdalnej.

Przedstawiamy czytelnikom kolejny tom z serii „Co z nami zrobiła pandemia?”, będący owocem wielomiesięcznego trudu badawczego skoncentrowanego na kolejnym zbiorowym aktorze teatru życia szkolnego – nauczycielach. Jak wielkie były (i nadal są) w czasie pandemii oczekiwania wobec polskiej szkoły, z pewnością każdy z nas zauważył. Jak wiele było kontrowersji i odmiennych punktów widzenia na wejście szkół (jako instytucji) w zdalne nauczanie, z pewnością także pamiętamy. Publikacja ta stanowi trzeci tom efektów badań nad dziećmi, młodzieżą, nauczycielami, rodzicami i systemem szkolnym w okresie pandemii. Badania zostały zrealizowane w okresie maj-czerwiec 2021 r. Było to więc już nieco ponad rok po wybuchu pandemii koronawirusa SARS-CoV-2 w Europie. Był to także okres, w którym uczniowie spędzili już znaczny czas w trybie zdalnego nauczania, z przerwami na początku roku szkolnego oraz na początku 2021 r. W kwietniu rozpoczęła się także akcja szczepień na masową skalę, już nie tylko osób najstarszych, ale do końca maja prawie wszystkich roczników dorosłych obywateli Polski. Badania realizowane były więc w okresie pewnej ulgi i entuzjazmu związanego z nadzieją na koniec epidemii. W tym tomie przedstawiamy wyniki badań dotyczących szkoły i wszystkich aktorów z nią związanych: uczniów, nauczycieli, dyrektorów, rodziców, nadzoru kuratoryjnego, samorządowego i rządowego. W rozdziale pierwszym podejmujemy próbę zdiagnozowania problematyki zarządzania szkołą w okresie kryzysu. W tym celu dokonano analizy desk research, która obejmowała badanie szeregu dokumentów regulujących działanie placówek edukacyjnych w czasie pandemii i literatury przedmiotu z zakresu zarządzania kryzysowego, oraz przeprowadzono wywiady z dyrekcjami szkół zlokalizowanych w różnych częściach kraju. Znając dotychczasowe doniesienia badawcze związane z funkcjonowaniem szkół w okresie pandemii, należy zaznaczyć, że badania te mają charakter wyjątkowy, przyjęte problemy badawcze i ich rzeczowa analiza wnosi wiele wiedzy w nieodkrytej dotychczas w debacie publicznej problematyce zarządzania edukacją w sytuacji kryzysu. Kolejny rozdział poświęcony jest prezentacji wyników badań ilościowych, realizowanych wśród nauczycieli, w których wzięło udział 2523 anonimowych respondentów. Były one możliwe do wykonania dzięki wsparciu poszczególnych kuratoriów oświaty. Z ich rekomendacji respondenci otrzymywali ankiety od dyrektorów szkół. Trzeci rozdział dotyczy kompetencji cyfrowych nauczycieli oraz interakcji w procesie zdalnego nauczania z uczniami, rodzicami przy jednoczesnej koncentracji na procesie e-dydaktycznym, jego zaletach i wadach. Rozdział czwarty opisuje wnioski z badań jakościowych wśród nauczycieli, tego, jak radzili sobie z sytuacją, jak postrzegali sami siebie w tym trudnym okresie pracy. W rozdziale tym próbujemy także stworzyć typologię postaw nauczycielskich w czasie pandemii.