Every society is marked by memory gaps. Taking Poland and (East) Germany as examples, we use a social constructivist-poststructuralist approach and conduct focus groups and qualitative interviews to investigate how the communist past is remembered in private everyday discourse and its differentiation from the hegemonic public memory discourse. Both countries exhibit striking parallels in their everyday and hegemonic memory practices, but they differ in how the memory gap is interpreted: in Poland along class lines, in Germany according to quasi-ethnic lines. Thus, the study shows that private–public memory gaps may determine the societal (re)production of group-specific identities in mnemonic conflicts.

Wielu skłonnych jest uważać marksizm za przykład dyskursu, który futurologiczną pychę doprowadził do ekstremum i klęski. Czy mamy jednak klarowne pojęcie tego, co jest właściwym centrum futurologii Marksa, jaki status ma „przyszłość” w jego pismach, o czym czytamy, kiedy natrafiamy na przewidywania? Tekst jest próbą systematycznej refleksji nad statusem przyszłości, która nie ma u Marksa charakteru „utopijnego założenia”, ale jest systematycznym rozwinięciem tego, co da się wyczytać z „tu i teraz” kapitalistycznego rozwoju. Ważnym kontekstem analiz będzie także pytanie, którą właściwie przyszłość uważa Marks za możliwą do przewidzenia? Czy dynamika zmian politycznych da się przewidywać w taki sam sposób, jak efekty ogólnych zależności strukturalnych? Pierwsza część artykułu jest przeglądem narzędzi krytycznych, które w pismach Marksa wiążą analizę teraźniejszości, ujmowanie jej historycznej genezy i konieczne przyszłe efekty działania form społecznych. W drugiej części przedstawiony jest przykład analizy, która dla Marksa była przewidywaniem, wydobytym z interpretacji konieczności strukturalnych, natomiast współcześnie może być traktowana jako opis teraźniejszej rzeczywistości społecznej.

The article discusses the significance of the concept of ideology for social sciences. Although this concept was abandoned a long time ago in favour of the more “neutral” terms, due to Marxism and psychoanalysis it returned to social sciences in the second half of the 20th century. In the article, I present the concept of Louis Althusser, whose perception of ideological phenomena shifts them from the field of studies on cognitive mistakes and manipulation towards the socialization theory. I discuss shortly the psychoanalytical sources of this concept and point to the sociological tradition where similar concepts and problems can be found. I use the empirical example to illustrate the consequences of Althusser’s theory for understanding ideology, and Slavoj Zizek’s theory to show the ways out of certain impasse of this theory. In the summary, the question returns on the importance of the concept of ideology for social sciences.

The 1989 revolutions in Central and Eastern Europe and the subsequent transitions have commonly been interpreted in political terms, as movements towards democracy, or in economic terms, as escape from the command economy towards the free market. We revisit the problem to suggest a different reading. We argue that in the legitimization crisis of real socialism, a pivotal role was played by the burden of social oversaturation and bureaucratic arbitrariness, which met its desired alternative in social imaginaries of impersonal, objective social system. For the citizens of Central and East European countries, this fantasy was matched by the promise of the free market, which was morally contrasted to the experience of daily life under late socialism. We argue that this desire to escape from arbitrariness to objectivity is a particularly strong motive in the imaginary of modernity which found one of its historical manifestations in the disappointment with real socialism.

Artykuł jest propozycją powrotu do pojęć fetyszyzmu i reifikacji jako klasycznych, ale nadal aktualnych narzędzi krytycznej teorii społeczeństwa. W ramach szeroko pojętej analizy nowoczesności wskazywały one na odwrócenia, w których środek zastępuje cel, a obiektywizujące miary redukują niewspółmierne jakości. W tekście zostają zestawione koncepcje, które można uznać za źródła teorii fetyszyzmu i urzeczowienia, a także ich klasyczne i nowsze sformułowania w pracach Marksa, Lukácsa i Deborda. Wskazane w tytule pojęcia odniesione są do pracy intelektualnej, której rola we współczesnym kapitalizmie jest zarazem centralna i podporządkowana. W końcowej partii tekstu zaproponowane zostaje pojęcie intelektualisty totalnego jako kogoś, kto poprzez roszczenie do krytyki i formę swojej twórczości sprzeciwia się urzeczowieniu pracy intelektualnej i jej redukcji do działalności technicznej i zekonomizowanej.