We współczesnych dyskusjach na temat rasizmu mamy do czynienia z dwoma – rozumianymi często jako rywalizujące ze sobą – ujęciami: pierwsze to rasizm kulturowy, drugie to marksistowska problematyzacja rasizmu jako rezultatu sprzeczności o charakterze ekonomiczno-politycznym. Zgodnie z tym pierwszym (jego najnowsze konceptualizacje – nawiązujące do antyesencjalistycznych koncepcji kultury i tożsamości rozwijanych przez licznych autorów w ramach sporu o wielokulturowość w latach 90-tych ubiegłego wieku – znajdziemy w pracach Asha Amina czy Simona Weavera, ale też Zygmunta Baumana, np. w jego Life in Fragments [Bauman 1993] czy Płynnym życiu [Bauman 2007]) rasa to kategoria konstruowana w ramach złożonych procesów natury polityczno-historyczno-kulturowych. Perspektywa marksistowska w znacznym stopniu rozwijana jest w ramach krytyki tej pierwszej orientacji (chodzi tu w głównej mierze o koncepcję Edny Bonacich, Erica Hobsbawma czy Jamesa Blauta). W jej myśl, wszelkie „dyskursywne strategie urasowienia”, o których mówi teoria rasizmu kulturowego (prowadzące do arbitralnej produkcji „kozłów ofiarnych”) stanowią odzwierciedlenie, a ściślej – fasadę – mechanizmów działających w bazie, w sferze produkcji: wyzysku robotników w wyniku kapitalistycznego parcia do minimalizacji kosztów pracy, możliwemu dzięki istnieniu „rezerwowej armii kapitału” (wieś podczas rewolucji przemysłowej opisywanej przez Marksa czy tania siła robocza w koloniach, w państwach peryferyjnych oraz w obrębie postnarodowych społeczeństw obywatelsko-imigranckich [Europa Zachodnia] w analizach marksistów, post- i neomarksistów 20-wiecznych i współczesnych). Główne pytanie, które zostanie zadane w niniejszym artykule dotyczy możliwości zaproponowania ujęcie łączącego, syntetyzującego ze sobą te dwa powyższe, gdzie rasizm będzie definiowany jako wspólny motyw przewijający się w licznych rasistowskich zjawiskach – konkretnych, historycznych narracjach i praktykach. Konieczne jest odwołanie się do konceptualizacji unikającej zarówno „upłynnienia” problemu rasizmu, sprowadzenia go do zbioru niestabilnych napięć między pozycjami społeczno-dyskursywnymi, typowego dla ujęć (post) modernistycznych, jak i instrumentalizacji różnic etnicznych i kulturowych w poszukiwaniu „podmiotu emancypacji”, możliwości eliminacji ekonomicznego wyzysku oraz dróg do postkolonialnego „narodowego wyzwolenia”. Strategia ta może okazać się owocnym zabiegiem zmierzającym do rozpoczęcia właściwej, wolnej z jednej strony od uproszczeń, a z drugiej od tworzenia zbyt pospiesznych analogii, refleksji nad współczesnymi tendencjami rasistowskimi.

No abstract

The paper consists of three parts. In the first one, I consider the validity of the “civilizational paradigm” in contemporary social sciences and humanities, with special emphasis on philosophy and comparative historiographical studies. In the second one, I juxtapose selected Western approaches to civilization—those of Arnold Toynbee, Fernand Braudel and Corroll Quigley—with the perspective proposed by Ibn Khaldūn, the scholar and thinker widely recognized as the father of (modern) social sciences, especially those focused on or at least related to civilizational investigations. In the third part of the article, I raise questions about the prospects of reforming and reviving civilizations which undergo a crisis or experience a twilight phase in their development. Finally, in the context of the idea of Islamization of thought and knowledge, as postulated by Abdulhamid Abusu-layma, I address the question of the relationship between civilization and religion.

Racism and raciology has been typically considered by the representatives of the world-system perspective as the problem linked to the question of the sources of peoplehood, which defines one of the most critical aspects of the capitalist geoculture: a question of differences and correlations between peoples (races, nations, ethnic groups) as a constructed category and classes as an objective reality (in Marxian and Weberian terms). In my paper I briefly present: 1) original Wallerstein's conceptualization of installation of race and racism within the logic of the modern world-system, 2) correction of that doctrine provided by Étienne Balibar, 3) outline of James Blaut's theory of cultural racism. Next (4) I will use all the three proposals as means of critical examination of the presence (or lack thereof) of race/antiracism in discourses of some contemporary social movement. Concluding sections of the paper refer to the prospects of progressive antiracist initiatives and their evaluation from the perspective of critical theory of democracy.