Το πανεπιστήμιο αποτελεί ένα θεσμό που σε μεγάλο βαθμό έχει παίξει διαμορφωτικό ρόλο στον πολιτισμό του δυτικού κόσμου και ειδικότερα στον πολιτισμό της Ευρώπης. Από την εποχή των πρώτων universitas έχει κυλίσει πολύ νερό στο αυλάκι της ιστορίας, όχι μόνο της ιστορίας του πανεπιστημίου ή της ιστορίας της εκπαίδευσης, αλλά και της ίδιας της Ιστορίας που διαμορφώνει με τη σειρά της τάσεις στην εκπαίδευση γενικότερα, και στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση ειδικότερα. Στην παρούσα διατριβή επιδιώξαμε να εξετάσουμε μια εκπαιδευτική τάση, αυτή της δια βίου εκπαίδευσης και τον τρόπο με τον οποίο επέδρασε και συνεχίζει να επιδρά και στο πανεπιστήμιο. Διαπιστώσαμε ότι στη μεταλλαγή του πανεπιστημίου η δια βίου εκπαίδευση διαδραματίζει πλέον σημαντικό ρόλο, τόσο ως τάση στο περιβάλλον του όσο και με τη μορφή συγκεκριμένων δομών εντός των τειχών του. Ωστόσο θεωρούμε ότι το πανεπιστήμιο δε μεταβάλλεται επειδή επηρεάζεται κυρίως από τη δια βίου εκπαίδευση. Η εξέλιξή του αντίθετα εμπίπτει με ευρύτερες κοινωνικο-πολιτικές και οικονομικές μεταβολές που επιδρούν στο σύνολο της εκπαίδευσης, αλλά στις δομές της κοινωνίας. Στις ίδιες μεταβολές άλλωστε υπόκειται και η ίδια η δια βίου εκπαίδευση. Το γεγονός μάλιστα ότι η τελευταία δε συγκροτεί ένα ενιαίο οργανωμένο σχήμα αλλά αποτελεί έννοια ομπρέλα που περιλαμβάνει πληθώρα εκπαιδευτικών δομών, την κάνει ακόμη περισσότερο δεκτική σε αλλαγές, από ό,τι το θεσμικά στεγανό και διοικητικά αυτοτελές πανεπιστήμιο. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η ευελιξία της δια βίου εκπαίδευσης, ως άμορφης εν πολλοίς εκπαιδευτικής τάσης, την κάνει να είναι πολύ δεκτικότερη σε αλλαγές. Όταν με τη σειρά της η δια βίου εκπαίδευση αγκαλιάζει το πανεπιστήμιο, είναι δυνατόν να λειτουργήσει ως καταλύτης, ώστε οι αλλαγές εντός του να επιταχυνθούν. Αυτό επιχειρήσαμε να καταδείξουμε, ιδιαίτερα στο τρίτο μέρος της εργασίας, με την ενασχόλησή μας με περιπτώσεις θεσμών δια βίου εκπαίδευσης που λειτουργούν εντός των τειχών του πανεπιστημίου. Ωστόσο, όπως ήδη αναφέραμε, η δια βίου εκπαίδευση δεν αποτελεί την αιτία των αλλαγών αυτών, αλλά μάλλον ένα από τα συμπτώματά της. Την αιτία οφείλει να την αναζητήσει κανείς μάλλον έξω και πέρα από τα στενά όρια της εκπαίδευσης: στη σφαίρα της διεθνούς πολιτικής, στην σφαίρα της οικονομίας και της κοινωνικής εξέλιξης. Η κοινωνική εξέλιξη όμως, με τη σειρά της, όπως και η πολιτική ή η οικονομία δεν είναι κάτι πέρα από τα ανθρώπινα. Δεν πρόκειται με άλλα λόγια για εξέλιξη του πανεπιστημίου στην πορεία προσαρμογής του απέναντι σε δυνάμεις που δεν ορίζονται από τον άνθρωπο. Αντίθετα, πρόκειται για μια μακρά μεταλλαγή ενός θεσμού που υφίσταται τις συνέπειες των εκάστοτε κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών επιδράσεων, τις συνέπειες, με άλλα λόγια, της ανθρώπινης δράσης.
