Στο παρόν πόνημα εξετάζεται η αρχαία μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα στο όρος Παγγαίο στην Ανατολική Μακεδονία. Καταγράφονται συνολικά 9 περιοχές υπόγειας και επιφανειακής εξόρυξης μεταλλεύματος και 11 περιοχές με υπολείμματα μεταλλουργικής δραστηριότητας. Οι μεταλλευτικές περιοχές που ερευνήθηκαν στο πλαίσιο του παρόντος στο κεντρικό-ανατολικό τμήμα του όρους χαρακτηρίζονται από την παρουσία μεταλλοφοριών με Au, Ag, Fe, Cu, Pb, Zn, As, Mn, καθώς και με περιεκτικότητες σε Bi, Te, W, V, Co, B, Sb, Cr και U. Οι μεταλλοφορίες αυτές αποτελούνται από τα ορυκτά σιδηροπυρίτης, αρσενοπυρίτης, χαλκοπυρίτης, γαληνίτης, σφαλερίτης, όπως επίσης και από τα ορυκτά βισμουθινίτης, τετρα¬εδρίτης, μαλαχίτης, αζουρίτης, γκαιτίτης και ρουτίλιο. Η μεταλλοφορία των περιοχών που μελετήθηκαν στο δυτικό τμήμα τους όρους αποτελείται από τα μεταλλικά στοιχεία Ag, Pb, Zn, Fe, Mn, As, Cu, καθώς και τα Ba,V, Sb, La, Ce, Cd, Hg, Sr και B. Τα ορυκτά που συνιστούν αυτόν τον τύπο μεταλλοφορίας είναι ο σιδηροπυρίτης, γκαιτίτης, βαρύτης και σμιθσονίτης. Μέρος της μεταλλοφορίας εντοπίζεται σε φυλλώδεις χαλαζιακές φλέβες με παράλληλη έως υποπαράλληλη διάταξη στη μάζα του πλουτωνίτη του Παγγαίου, ενώ παρατηρείται επίσης και στην επαφή του με τα υπερκείμενα μάρμαρα. Η κύρια μάζα της μεταλλοφορίας τοποθετείται κατά μήκος των ασυνεχειών των μαρμάρων και λιγότερο των σχιστολίθων, ενώ οι αμφιβολίτες και οι ζώνες διάτμησης χαρακτηρίζονται ως τοπικά αδιαπέρατα φράγματα των υδροθερμικών διαλυμάτων. Για το λόγο αυτό τα περισσότερα μεταλλοφόρα σώματα εντοπίζονται σε τεκτονικές διακλάσεις που υπόκεινται φακών αμφιβολιτών ή ζωνών διάτμησης. Η εκμετάλλευση κατά τους αρχαίους χρόνους αποσκοπούσε στην εξόρυξη της οξειδωμένης μεταλλοφορίας με περιεκτικότητα σε Au, Ag και κατά θέσεις σε Cu και Pb. Η εξόρυξη πραγματοποιείται κυρίως σε υπόγειες μεταλλευτικές στοές, οι οποίες ακολουθούν τη μεταλλοφορία διαμέσου των τεκτονικών ασυνεχειών και των επιφανειών σχιστότητας των μαρμάρων. Τα βασικά χρησιμοποιούμενα εργαλεία είναι το μεταλλευτικό σφυρί και το καλέμι, ενώ δευτερευόντως η τσάπα και η σφήνα. Το μετάλλευμα που παρουσιάζει υψηλές περιεκτικότητες σε Au, Ag, Cu, Pb και Fe μεταφέρεται στα μεταλλουργικά κέντρα όπου καθαρίζεται και κατόπιν πραγματοποιείται η εκκαμίνευσή του. Από τη μελέτη των μεταλλουργικών σκωριών συμπεραίνεται ότι η εκκαμίνευση αποσκοπούσε πιθανώς στην εξαγωγή Au, Ag και Cu από το μετάλλευμα. Είναι δύσκολο να διακριθούν οι περιοχές και οι περίοδοι όπου η μεταλλουργία προσανατολιζόταν σε ένα από αυτά τρία μέταλλα, καθώς και αν πραγματοποιούνταν δευτερογενής παραγωγή Pb ή Fe. Εξαίρεση αποτελεί η μεταλλουργική θέση των Δωματίων, όπου καταγράφεται αποκλειστικά μεταλλουργία Fe με πιθανή ανάτηξη σκωριών. Η μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα στην περιοχή του Παγγαίου είναι δύσκολο να χρονολογηθεί χωρίς ευρύτερα ανασκαφικά δεδομένα. Στην περιοχή της Βαλτούδας όπου πραγματοποιήθηκε αρχαιομεταλλουργική ανασκαφή η αρχαία μεταλλουργική διαδικασία που αποσκοπούσε κυρίως στην παραγωγή Cu χρονολογείται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Στις περισσότερες θέσεις με βάση επιφανειακά αρχαιολογικά ευρήματα παρατηρείται εντατικοποίηση της μεταλλευτικής και μεταλλουργικής διαδικασίας κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, ενώ η πρωιμότερη κεραμική χρονολογείται στους ελληνιστικούς χρόνους. Επίσης, έντονη δραστηριότητα καταγράφεται επιπλέον στους υστεροβυζαντινούς και οθωμανικούς χρόνους. Με βάση τα μελετηθέντα στοιχεία της παρούσας διατριβής το όρος Παγγαίο χαρακτηρίζεται ως μία από τις σημαντικότερες μεταλλευτικές περιοχές της αρχαίας Ελλάδας, αποτελώντας ένα ενδιάμεσο μοντέλο μεταβατικής παραγωγής μετάλλων τοπικού χαρακτήρα πιθανότατα εντασσόμενο σε μία πιο ευρεία μεταλλευτική περιοχή.