"Problem człowieka" w dobie pragmatyzmu

Abstract

Mateusz Oleksy"Problem człowieka" w dobie pragmatyzmu Poza tym nienawidzę wszystkiego, co mnie jedynie poucza niezwiększając mojej aktywności ani jej bezpośrednio nie oŜywiając. Goethe Nietzsche uderzył we wraŜliwy punkt nowoŜytnych (o których mawiał, Ŝe "wynaleźli szczęście"), gdy stwierdził, Ŝe człowiek musi zostać przezwycięŜony [1] . Jeśli zapytamy "Na rzecz czego przezwycięŜony ma być człowiek?", zapewne usłyszymy odpowiedź: "Na rzecz nadczłowieka". Ta pochopna odpowiedź nie bierze pod uwagę faktu, Ŝe w rozwaŜaniach Nietzschego między normalnego człowieka, tę samozachowawczą istotę, która dąŜy jedynie do przetrwania, zachowania i pomnoŜenia gatunku, przyrostu bezpieczeństwa i przyjemności, a nadczłowieka, który pozostaje nierozszyfrowaną zagadką, wkrada się nieproszony intruz, "człowiek ostatni". Jest rzeczą godną uwagi, Ŝe "człowiek ostatni" stanie się niebawem, juŜ w pierwszych dekadach dwudziestego stulecia, kategorią opisową. Jest to "człowiek uniwersalny" (Allemensch), którego Scheler przeciwstawia "wykoncypowanemu z dystansu wobec masy i wobec wszelkiej demokracji nadczłowiekowi", człowiek, który rodzi się w "epoce zacierania się przeciwieństw" [2] , człowiek totalny (Juenger), dziedzic wszystkich kultur świata, którego nadejście zapowiadał tuŜ po wojnie Arnold Toynbee.Kilkadziesiąt lat później Kołakowski, nie podzielając entuzjazmu Toynbiego, słusznie stwierdza, Ŝe człowiek, który dziedziczy róŜne, nieraz wewnętrznie sprzeczne tradycje, nie dziedziczy Ŝadnej tradycji, jest człowiekiem nijakim, czyli barbarzyńcą par excellence [3] . Na ten kontrast między człowiekiem, który posiada kulturę, a barbarzyńcą naprowadza nas przecieŜ ironiczny podtytuł Tako rzecze Zaratustra, zgodnie z którym jest to ksiąŜka "dla wszystkich i dla nikogo". Istotnie bowiem ksiąŜka jest skierowana do owego człowieka ostatniego, "który Ŝyje najdłuŜej", jako Ŝe o nim zazwyczaj mówi [4] , podczas gdy zarazem usiłuje pokazać moŜliwość ludzkiej egzystencji, która przekracza masę i kategorie masowe. Zidentyfikowaliśmy człowieka ostatniego -jest on człowiekiem normalnym doprowadzonym do skrajności normalności, tj. człowiekiem doskonale ujednoliconym, który nie ma Ŝadnej, choćby otwartej, toŜsamości. Kim jest nadczłowiek? MoŜna odpowiedzieć negatywnie, Ŝe jest on człowiekiem, który zniósł w sobie człowieka normalnego. Odpowiedź pozytywna zawiera w sobie niezgłębiony problem. Pozytywnej odpowiedzi miałaby przypuszczalnie dostarczać doktryna "wiecznego powrotu", która na pierwszy rzut oka restauruje po prostu helleńską koncepcję czasu cyklicznego. Nietzsche wyraźnie zaznacza jednak, przeciw czemu głosi swą naukę: jest nią "duch mściwości", który wyraŜa się w idei czasu linearnego oraz w pokrewnych ideach postępu, celu, novum itd. Nietzsche, jak zwykle przenikliwy w swych analizach psychologicznych, zauwaŜa, Ŝe ilekroć pragniemy novum, zachowujemy się tak, jakbyśmy szukali rekompensaty za to, Ŝe nie moŜemy zmienić przeszłości; nasze nowe dokonania, instytucje, prawa itd. mają wymazać błędy przeszłości. WyraŜa się w tym, powiada Nietzsche,...