Pułapka umasowienia – o sprawczości jednostek w umasowionym systemie szkolnictwa wyższego

Abstract

Pułapka umasowienia -o sprawczości jednostek w umasowionym systemie szkolnictwa wyższego streszczenie. Powszechna potrzeba studiowania i zdobywania wykształcenia wyższego jest w ostatnich latach zarówno w dyskursie akademickim, jak i publicznym uznawana za wynik studenckiej irracjonalności. Studenci mają poddawać się kulturowemu "mitowi wykształcenia wyż-szego" czy marketingowym zabiegom uczelni, podejmując decyzję, która z ekonomicznego punktu widzenia jest -według krytyków umasowienia -nie do obrony. Celem tego artykułu jest przedstawienie alternatywy wobec opisanego powyżej sposobu myślenia o jednostkowej sprawczości, racjonalności i edukacyjnym przymusie. Staram się pokazać, że negatywne konsekwencje umasowionego wykształcenia są wynikiem ekonomicznie racjonalnych decyzji zdobywających je jednostek. Umasowienie ma bowiem wiele cech społecznej pułapki, tzn. procesu społecznego, w którym indywidualna racjonalność generuje stany suboptymalne z perspektywy wspólnoty. Teoria społecz-nych pułapek pozwala mi również wyjaśnić, w jaki sposób rozproszone decyzje jednostek generują nieformalny "przymus szkolny" dotyczący szkolnictwa wyższego i w jaki sposób przymus ten negatywnie wpływa na perspektywy reformy systemu. słowa kluczowe: wykształcenie wyższe, umasowienie, wykształcenie elitarne, pułapki społeczne, dobra pozycjonalne wprowadzenie Studia wyższe są ostatnim szczeblem wykształcenia, nieobjętym w krajach rozwiniętych obowiązkiem szkolnym. Pomimo tego od początku XX wieku liczba studentów wzrosła ponad trzystukrotnie (Schofer i Meyer 2005; Foskett i Maringe 2010). Gwałtowność tego procesu sprawiła, że demokratyzacja dostępu do wykształcenia wyższego pozostaje kwestią politycznie kontrowersyjną, budząc szczególnie w okresach gospodarczych i społecznych kryzysów wiele negatywnych emo-

Polska debata publiczna i odczarowanie akademii – o zmianach w społecznej percepcji uniwersytetu w ostatnich trzech dekadach (część II)

“…Przez cały okres komunistyczny uniwersytety, pomimo wielokrotnego wzrostu naboru w stosunku do okresu przedwojennego, zachowały swój elitarny i w przeważającej mierze inteligencki charakter (Borowicz, 1983). Potransformacyjne umasowienie było wynikiem oddziaływania trzech czynników: liberalizacji prawa, dzięki której możliwe stało się tworzenie szkół niepublicznych (których działalność, aż do powstania Państwowej Komisji Akredytacyjnej w 2002 roku, nie była przedmiotem znaczących regulacji); potransformacyjnej polityki oszczędności, w wyniku której gwałtownie spadły publiczne nakłady na naukę i nauczanie; wreszcie -gwałtownego wzrostu popytu na dyplomy szkół wyższych, będącego efektem pojawienia się nieznanych w komunizmie zjawisk: bezrobocia i znacznej premii płacowej z tytułu posiadanego wykształcenia (Stankiewicz, 2015b).…”

“…Jeśli w wyniku umasowienia nasi konkurenci zdobędą dyplomy szkół wyż-szych, a my poprzestaniemy na dyplomie liceum, to nasza szansa na znalezienie zatrudnienia zmniejszy się. Fakt, że "trzeba biec tak szybko, jak się potrafi, żeby zostać w tym samym miejscu" (Carroll, 1972, s. 35), jest równoznaczny z rosnącymi wymaganiami edukacyjnymi wobec całego społeczeństwa i pojawieniem się, obejmującego klasę średnią, nieformalnego przymusu edukacyjnego dotyczącego edukacji trzeciego stopnia (Stankiewicz, 2015b).…”

Polska debata publiczna i odczarowanie akademii – o zmianach w społecznej percepcji uniwersytetu w ostatnich trzech dekadach (część I)

“…Pomiędzy początkami XX wieku a dniem obecnym liczba studentów wzrosła w wymiarze globalnym ponadtrzystukrotnie (Foskett i Maringe, 2010;Schofer i Meyer, 2005). W efekcie od instytucji społecznej zajmującej się, jeszcze sto lat wcześ-niej, szkoleniem urzędniczych elit, członków wybranych profesji i przygotowywaniem nielicznych osób do pracy naukowej, zależy teraz każda mieszczańska kariera, a nawet - w wyniku efektów pozycjonalnych i konkurencji o pracę (Stankiewicz, 2014(Stankiewicz, , 2015b) -możliwość zdobycia miejsca w mniej wymagających zawodach. Nauczanie ponad połowy populacji zamiast 1 do 3%, które uniwersytety przyjmowały przed rozpoczęciem XX wieku, oznacza, że akademia przestała być obiektem zainteresowania elit i najzdolniejszych przedstawicieli klas ludowych, tylko artykułem pierwszej potrzeby, zajmując istotne miejsce w życiowych i finansowych kalkulacjach większości populacji.…”

“…Nauczanie ponad połowy populacji zamiast 1 do 3%, które uniwersytety przyjmowały przed rozpoczęciem XX wieku, oznacza, że akademia przestała być obiektem zainteresowania elit i najzdolniejszych przedstawicieli klas ludowych, tylko artykułem pierwszej potrzeby, zajmując istotne miejsce w życiowych i finansowych kalkulacjach większości populacji. Z tą pozycją wiąże się presja zarówno ze strony państwa, tradycyjnie ponoszącego lwią część kosztów umasowienia, jak i (pełniącej rolę następcy burżuazji) klasy średniej, często krytycznie oceniającej edukacyjną usługę, do której zakupu, w związku ze zmianami na rynku pracy, czuje się przymuszona, a której koszty, w pokryzysowej Europie i USA czy potransformacyjnej Polsce, w coraz większym stopniu obciążają domowe budżety jej przedstawicieli (Stankiewicz, 2015b).…”

Społeczna wiedza i legitymizacja a przemiany polskiego uniwersytetu

“…Połączenie presji finansowej i wolności ekonomicznej nie wpłynęłoby na uniwersytety, gdyby nie trzeci motor zmian -wynikające z pojawienia się bezrobocia i znacznej premii płacowej dla osób wykształconych zwiększenie popytu na uniwersyteckie dyplomy, z czasem generujące nieformalny przymus edukacyjny dotyczący edukacji trzeciego stopnia (Stankiewicz 2015).…”