RECENZJA: Karolina Koprowska, Postronni? Zagłada w relacjach chłopskich świadków, Kraków: Universitas, 2018, 210 s.

Abstract

Karolina Koprowska w książce Postronni? Zagłada w relacjach chłopskich świadków podejmuje problem polskich gapiów oglądających żydowską kaźń na wsi. Zasadniczym celem publikacji jest wprowadzenie postronnych oraz polskich postaw wobec Zagłady na prowincji do "badań kulturoznawczych oraz analiz literaturoznawczych", gdyż do tej pory "dominują opracowania historyczne i socjologiczne" (s. 10). Monogra ia składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy, nazwę go teoretycznym, to omówienie kategorii bystandera oraz ewolucji, jaką przechodził w związku z nią polski dyskurs. W rozdziale drugim autorka buduje konteksty działania postronnych, próbując osadzić ich w tzw. kulturze wiejskiej. Rozdział trzeci ukazuje postronnych jako "okolicznych", a więc ulokowanych w konkretnym topogra icznie miejscu. Wreszcie rozdział ostatni, najobszerniejszy, to analiza strategii przekazu doświadczeń lub milczenia postronnych. Autorka korzysta z polskiej literatury nurtu wiejskiego, literatury dokumentu osobistego (pamiętników, wspomnień, relacji), wreszcie relacji składanych przed komisjami (głównie Archiwum ŻIH). Omówienie zacznę od wątpliwości. Od razu na wstępie pojawia się pytanie, związane-nomen omen-z tytułowym znakiem zapytania. We wstępie czytamy: "[pytajnik] nie tyle wskazuje na moją badawczą niepewność, ile określa status proponowanej kategorii. Rozpoznanie własnego uwikłania w żydowskie doświadczenie Zagłady jest przez chłopskich autorów identy ikowane ex post" (s. 10). Jeżeli dobrze rozumiem, wprowadzenie pytajnika ma wskazywać na ahistoryczność tytułowej kategorii i fakt, iż nie pochodzi ona z tam-i-wtedy. Ów znak ma być więc sygnałem dystansu historycznego. Nie dość to moim zdaniem uzasadnione. Również kategoria "postronnych" nie do końca mnie przekonuje. W podrozdziale "Postronny (bystander) w dyskursach Zagłady" Koprowska wskazuje na dwie główne tendencje. Pierwszą jest poszerzenie kategorii, tj. "włączanie do analizy z jednej strony społeczności i instytucji, biernie i z oddalenia świadkujących żydowskiemu cierpieniu, a z drugiej jednostek i wspólnot będących bez