Zeyrekzāde Emrullāh Meḥmed Efendi, 10./16. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış bir Osmanlı alimidir. Biyografi konulu eserlerde, kendisi ve hayatı hakkında sınırlı bilgi söz konusudur; buna karşın günümüze ulaşmış yazma haldeki eserlerinde ve bu eserlerin bazı nüshalarının kenar notlarında kendisi hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgiler, sadece Zeyrekzāde'nin biyografisine değil, aynı zamanda bir parçası olduğu 10./16. yüzyıl Osmanlı ilim geleneğine de doğrudan ayna tutmaktadır. Nitekim bu yazıda Zeyrekzāde ile ilişkili olmak üzere; Taşköprīzāde Aḥmed Efendi, Şeyhülislam Ebussuʿūd Efendi ve Birgivī Meḥmed Efendi gibi dönemin çok sayıda ismi hakkında şimdiye kadar bilmediğimiz önemli bazı ayrıntılar yer almaktadır. Zeyrekzāde, Taşköprīzāde'nin öğrencisidir; Şeyhülislam Ebussuʿūd'dan icazetlidir; Birgivī ile de bir ulema meclisinde tartışmıştır. Zeyrekzāde, bu yazı sürecinde, sonraki aşamaları bilinmeyen bir yolculuğun sadece başlangıç noktası olmuştur; lakin yolculuğun başlangıcında sahip olunan Zeyrekzāde portresi sonraki aşamalara taşınmaya çalışılmamıştır. Aksine onun kim olduğu sorusu, yolculuğun her aşamasında yeniden anlam kazanacak şekilde ve sürekli devinim halinde diriliğini muhafaza etmiştir. Her varılan yerde de peşinde olunan Zeyrekzāde portresini tamamlayacak yeni unsurlarla karşılaşılmıştır. Bu durum, bir taraftan Zeyrekzāde portresinin çoğunluktaki gerçekliğinin görülebilmesini mümkün kılarken, bir taraftan da tarihsel gerçekliğin yapılan arkeolojiye bağlı olarak nasıl çoğalabilen ve genişleyebilen bir olgu olduğunu örneklemiştir.

The Problem of Classification of Islamic Sects in the Context of Hanafite-Maturidite Heresiography. In recent times, a certain increase has been observed in the number of studies on the methodological approach in the field of History of Islamic Sects, and in this sense, the attention has particularly been focused on the heresiographical literature as the primary sources of the field. However, given the fact that these works were composed within different heresiographical traditions, some problems may arise in analyzing the method and contents of the works properly, and identifying the interaction among them. One of these heresiographical traditions that appeared in the Islamic culture is Hanefite-Maturidite heresiography. Although recently some studies have been done on this heresiography, except for a few, they basically consist of brief considerations, in a sense, introductory notes to the matter. In this context, this article aims to identify some of basic texts belonging to the tradition in question, to analyze their distinctive literary features and to give information of their contents.key words: Hanafite-Maturidite Heresiography, Kitâb al-Maqâlât, al-Mâturîdî, al-Nasafî, Sects, Firaq. GiriþÝlk dönem Ýslâm mezhep ve fýrkalarý hakkýnda yapýlmýþ çalýþmalar, baþlangýç noktasý olarak temelde klasik fýrak gelenekleri arasýnda Eþarî-Mutezilî eserleri esas almýþlardýr. Bunlarýn dýþýnda araþtýrmacýlarýn çalýþmalarýnda kaynak olarak kullanabilecekleri diðer fýrak türü eserler son derece azdýr. Erken dönemde ortaya çýkan fýrkalarýn görüþlerine doðrudan kendi kaynaklarýndan ulaþmak mümkün olmadýðýndan, araþtýrmacýlar fýrkalarýn savunduklarý görüþlere daha geç dönemde yazýlmýþ fýrak türü eserler kanalýyla ulaþmak AÜÝFD XLIX (2008), sayý II, s. 121-152

İslam düşünce tarihi içerisinde itikadi veya ameli bakımdan çok sayıda mezhebi farklılaşma kendisini göstermiştir. Yaşanan farklılaşmalar aslında söz konusu mezhebi yapıların sonraki seyrine doğrudan etkide bulunan ve onu diğer mezheplerden ayıran en önemli unsur, bir başka ifadeyle alamet-i farikaları olagelmiştir. İsmâilîlik açısından bakıldığında bu farklılaşmaların çerçevesi hem yatay hem de dikey düzlemde oldukça geniştir. İsmâilîlik, sahip olduğu teorik ve pratik uygulamalarla diğer mezheplerden yapısal olarak ayrılmaktadır. Örneğin nâtık-sâmit ilişkisi, zâhir-bâtın ayrımı, ulvi âlem-süfli âlem ilişkisi, davet yapılanması gibi İsmâilî düşüncenin lokomotifi olarak nitelenebilecek unsurlar, diğer mezheplerde birebir karşılığı olmayan ve ağırlıklı olarak İsmâilîliğe özgü farklılaşma biçimleridir. Bu makalede İsmâilîli davet yapılanmasının genel karakteri üzerinde durulacaktır.

Bu makale, en az iki hakem tarafından incelenmiş ve intihal içermediği teyit edilmiştir.