ÖZET Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa), Lamiaceae familyasına ait bir bitki olup, Anadolu'da geleneksel halk hekimliğinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bitkinin yaprakları çay şeklinde tüketilir ve yapraklarından uçucu yağ elde edilir. Salvia fruticosa bitkisi farmasötik ajan olarak (antioksidan, antikanser, antimikrobiyal, antifungal, antihiperglisemik, antihipertansif vb.) kullanımı dışında aromaterapi, parfümeri ve kozmetik sektöründe; yiyeceklerde baharat, aroma verici ve koruyucu olarak pek çok alanda kullanıma sahiptir. Ancak bitkinin irrasyonel kullanımı ciddi yan etkilere ve komplikasyonlara yol açmaktadır. Bu derleme, Salvia fruticosa'nın botanik özelliklerini, uçucu yağ bileşenlerini, bu bileşenlerin potansiyel terapötik etkilerini ve neden olabileceği olası toksik etkileri değerlendirmeyi amaçlamaktadır.

Günümüzde tıbbi ve aromatik bitkiler farklı alanlarda ve endüstride yoğun olarak tüketilmektedir. Tüketime paralel olarak, bu bitkilerin dünyadaki ticaret hacmi her geçen gün artmaktadır. Ülkemizin önemli dış satım ürünlerinden biri adaçayı ve adaçayı yağıdır. 2020 yılında yaklaşık 2.176 ton adaçayı ihracatına karşılık 8.155.503 dolar ve 27.396 kg adaçayı yağı ihracatına karşılık 173.504 dolar döviz girdisi elde edilmiştir. Adaçayının ticareti doğadan toplama yoluyla ve farklı illerde tarımı yapılarak gerçekleştirilmektedir. Doğadan toplamada istenilen kalite ve standartta ürün eldesi zordur. Ayrıca aşırı ve bilinçsiz toplama adaçayı popülasyonların aşırı sömürülmesine, sürdürülemez şekilde tükenmesine ve genetik tabanlarının daralmasına yol açmaktadır. Bu nedenle sürdürülebilir kullanımının sağlanabilmesi için, dünya piyasalarının ihtiyaç duyduğu miktar ve standartlarda, kaliteli ve yüksek verime sahip adaçayı yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması gereklidir. Önceki çalışmalar, adaçayı üretiminde verim ve kalitenin, yetiştiriciliğin yapıldığı bölgeye, bölgenin iklim ve toprak koşullarına, hasat zamanlarına, kurutma koşullarına ve tarımsal uygulamalara göre farklılık gösterdiğini kanıtlamıştır. Bu derlemede, ülkemizde doğal yayılış gösteren Salvia tomentosa Mill. ve Salvia fruticosa Mill. ile yetiştiriciliği yapılan Salvia officinalis türlerinin genel durumu, yetiştiricilikte yapılan farklı uygulamalar, karşılaşılan sorunlar ve bunların sonuçları ile bu türlerin ticari önemine değinilmiştir.

Bu çalışma 2017 yılında Muğla yöresinde doğal yayılış gösteren Anadolu Adaçayı (Salvia fruticosa Mill.) populasyonlarının bazı tarımsal özelliklerini ve uçucu yağ oranını belirlemek amacı ile gerçekleştirilmiştir. Bitki materyalimiz (Salvia fruticosa Mill.) 2017 yılı Haziran ayında Muğla'nın Menteşe (4), Ula (6), Köyceğiz (1), Marmaris (11), Ortaca (2), Fethiye (2), Dalaman (2) ve Milas (2) ilçelerinden olmak üzere 30 farklı lokasyondan toplanmıştır. Her bir populasyondan 30'ar bitki toplanmıştır. Araştırmamızda populasyonlara ait ortalama bitki boyu 31-109.1 cm, ortalama dal sayısı 4.4-21.1 adet, ortalama yaprak sayısı 10.2-27.2 adet, ortalama yaprak boyu 2.11-6.99 cm, ortalama yaprak eni 0.86-3.07 cm, ortalama gövde çapı 0.26-2.33 cm olarak ölçülmüş, yeşil herba verimi 14.3-133.3 g bitki-1 , drog herba verimi 8.47-22.2 g bitki-1 ve drog yaprak verimi 4.37-16.17 g bitki-1 arasında saptanmıştır. Yapılan çalışmalarda yapraktaki uçucu yağ oranı %0.43-3.85 arasında; sapta uçucu yağ oranı %0.01-0.35 arasında değişiklik gösterdiği belirlenmiştir. Ayrıca toplam uçucu yağ miktarının, yaprak eni ve yaprak boyunun az olduğu populasyonlarda daha yüksek olduğu ve rakımın yüksek olduğu populasyonlarda ise toplam uçucu yağ miktarının daha düşük olduğu saptanmıştır.

ÖZET: Salvia officinalis (tıbbi adaçayı) türünün dünyada kullanım alanı ve pazar talebi giderek artmaktadır. Son yıllarda ülkemizin farklı illerinde yetiştiriciliği yapılmakta olan bu türün her yıl dünya çapında pek çok ülkeye ihraç edilmesiyle önemli miktarlarda döviz girdisi elde edilmektedir. İç ve dış pazarda önemli bir yere sahip olan Salvia officinalis yetiştiriciliğinde kalite ve verim söz konusu olduğunda çevresel faktörlerin bitki üzerine etkilerinin bilinmesi önemlidir. Bu derlemede Salvia officinalis yetiştiriciliği uygulamalarında bitkilerin bazı abiyotik stres faktörlerine verdikleri yanıtlar araştırılmıştır. Araştırmalarda farklı abiyotik streslerin Salvia officinalis türünde farklı tepkileri tetiklediği anlaşılmıştır. Bazı abiyotik stres faktörlerinin Salvia officinalis üzerinde avantaj olarak görülebilecek en önemli etkisi ise, fitofarmakon olarak kullanılabilecek etkili bileşiklerin istenen konsantrasyonlarının söz konusu stres faktörlerinin, yetiştiricilikte kasıtlı olarak uygulanması ile elde edilebilir olmasıdır.

No abstract