Η παρούσα εργασία αποτελεί μια ερευνητική προσπάθεια ανάδειξης όλων εκείνων των γεγονότων, διαδικασιών, φορέων, προσώπων και ενεργειών που διαμόρφωσαν την εκπαιδευτική πραγματικότητα της Θάσου, κατά την τελευταία εκατονταετία της Οθωμανικής κυριαρχίας στο νησί, που ήταν μια μεταβατική περίοδος ραγδαίων οικονομικών και πολιτικών εξελίξεων. Ως αρχή της χρονικής περιόδου που αποφασίσαμε να μελετήσουμε θέσαμε το 1813, έτος παραχώρησης της Θάσου από τον Σουλτάνο στον ηγεμόνα της Αιγύπτου, Μεχμέτ Αλή. Η αλλαγή του πολιτικού σκηνικού και το προνομιακό καθεστώς που παραχώρησε ο Μεχμέτ Αλή στους Θασίους, ως απόδοση τιμής για την προστασία που του προσέφεραν οι Θάσιοι σε δύσκολες στιγμές της ζωής του, διαμόρφωσε μια μοναδική περίπτωση πολιτικής διοίκησης του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού, η οποία πιστεύουμε ότι επηρέασε και την Εκπαίδευση. Ως τερματικό χρονικό σημείο της εργασίας ορίστηκε το έτος 1912, αφού τότε η Θάσος ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος, άλλαξε ριζικά το πολιτικό σκηνικό και άρχισε η μετάβαση στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Συμπερασματικά, αναφέρουμε ότι μέχρι το έτος 1870 υπήρξε μεγάλη πνευματική και εκπαιδευτική οπισθοδρόμηση στο νησί, καθώς η λειτουργία των υποτυπωδών «σχολείων της εκκλησίας», χωρίς καταρτισμένους δασκάλους και με ελλιπές πρόγραμμα σπουδών δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις εκπαιδευτικές ανάγκες των παιδιών. Η ίδρυση κοινοτικών σχολείων σε όλα τα χωριά της Θάσου, μετά το 1870, και οι οργανωμένες προσπάθειες των Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων άλλαξαν το εκπαιδευτικό σκηνικό δίνοντας σημαντική ώθηση στην πνευματική αναγέννηση του νησιού, όχι όμως και την αναμενόμενη για τις δυνατότητες που παρείχε η πολιτική οργάνωση και οι οικονομικές δυνατότητες του νησιού. Τα αίτια μπορούν να αναζητηθούν α) στον εφησυχασμό των κατοίκων από την προνομιακή πολιτική διοίκηση και οικονομική διαχείριση που εφάρμοσαν οι Αιγύπτιοι και από την έλλειψη εθνικιστικών εντάσεων λόγο της ελληνικής εθνικής ομοιογένειας του πληθυσμού της, β) στην απουσία της τοπικής χαρισματικής προσωπικότητας που θα μπορούσε να δώσει ώθηση στην ανάπτυξη των γραμμάτων και στην οργάνωση της εκπαίδευσης, γ) στην απουσία Θασίων απόδημων ευεργετών που θα μεριμνούσαν για την ίδρυση και χρηματοδότηση ευαγών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, όπως γινόταν σε άλλα μέρη της Μακεδονίας και της Ηπείρου, δ) στην ανυπαρξία χρηματικής βοήθειας από τους κεντρικούς Φιλεκπαιδευτικούς Συλλόγους της Αθήνας και της Κων/πολης, οι οποίοι στήριζαν μόνον τα διεκδικούμενα από τους Βουλγάρους χωριά και τα μεγάλα αστικά κέντρα, στ) στην αδράνεια του προξενείου Καβάλας, καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ε) στην απομακρυσμένη έδρα της Μητρόπολης (Κομοτηνή), που δυσχέραινε την πνευματική της αρωγή, ζ) στις πολιτικές και τοπικιστικές αντιπαλότητες μεταξύ των κατοίκων των δέκα κοινοτήτων του νησιού, η) στην αδυναμία ίδρυσης κοινών σχολείων για την εξυπηρέτηση μαθητών/τριών δύο ή τριών κοινοτήτων, αφού οι μεταξύ τους αποστάσεις ήταν μεγάλες και το ορεινό οδικό δίκτυο υποτυπώδες, θ) στην ελλιπή εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών του νησιού από τους κατοίκους της (δάση, ελαιώνες και λιμάνια), ι) στην αδιαφορία της αιγυπτιακής διοίκησης, ιδιαίτερα μετά το θάνατο του ηγεμόνα Ισμαήλ.