Liturgię hiszpańsko-mozarabską spowija mrok misteryjności: nie znamy zbyt wiele szczegółów dotyczących sposobów jej celebracji, a historycy spierają się co do charakteru tożsamości tych, którzy ocalili ryt od zapomnienia -mozarabów. Żyli oni w trudnych realiach społeczno--politycznych, które zapanowały na Półwyspie Iberyjskim po przekroczeniu Cieśniny Giblartarskiej przez Arabów w 711 roku3. Zewnętrznie przyjęli zwyczaje nowych panów Iberii -poddali się arabizacji językowej i przejęli pewne ich zwyczaje -ale pozostali chrześcijanami. Żyli zmieszani z Arabami, stąd określenie "mozarabowie" odnosi się do tych, któ-rzy są "podobni do Arabów", musta'rib (aczkolwiek samo to określenie 1 Ks. Piotr Roszak -dr hab. teologii, adiunkt w Zakładzie Teologii Fundamentalnej i Religiologii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, profesor stowarzyszony Uniwersytetu Nawarry w Pampelunie (Hiszpania), redaktor naczelny czasopisma "Scientia et Fides" oraz redaktor serii wydawniczej Scholastica Thoruniensia, w której zamieszczane są tłumaczenia komentarzy biblijnych autorów średniowiecznych.2 W artykule wykorzystano informacje uzyskane przy realizacji projektu Chrystus vs. Mahomet. Chrystologia mozarabska w świetle źródeł liturgicznych rytu hiszpańskiego finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie decyzji nr DEC-2011/01/D/HS1/00712. 3 A. Christys, Christians in Al-Andalus 711-1000, Routledge, London-New York 2010 ks. Piotr Roszak ma genezę późniejszą i pochodzi z terenów chrześcijańskich, gdyż przez Arabów byli określani jako "Nazarejczycy" bądź "Ludzie Księgi")4. Mozarabowie pozostali wierni swej wierze, jednak konsekwencjami tego były znaczące koszty ekonomiczne, jakie musieli ponosić (możliwość sprawowania kultu chrześcijańskiego była związana ze specjalnym podatkiem), czy też doskwierające wykluczenie społeczne (niemożliwość awansu na pewne szczeble administracji), którego doświadczali na co dzień5. Sprawowali misteria chrześcijańskiej wiary w szczególnym napięciu hermeneutycznym: odczytywali je jako rzucające światło na ich aktualną sytuację egzystencjalną, w której wyznawanie wiary w Chrystusa niosło z sobą szereg następstw społecznych6. Dialektyka widzialności misterium była charakterystyczną cechą ich celebracji, które dokonywały się w szczególnych przestrzeniach liturgicznych właściwych dla architektury mozarabskiej7. Świątynie składa-jące się z wielu małych brył o niewielkiej ilości światła budowane były na planie labiryntu, aby uzmysłowić, że jedynym znającym drogę wyjścia z zaplątanych ludzkich historii (również tej społeczno-politycznej) jest Chrystus obecny dla mozarabów w tajemnicy sprawowanej liturgicznie8.Liturgia hiszpańska jest określeniem szerokim, gdyż obejmuje nie tylko okres mozarabski upływający pod znakiem napięć chrześcijańsko-muzułmań-skich i kontrowersji adopcjanizmu9, lecz także obejmuje wcześniejszy okres 4 E. Lapiedra Poświęca temu zagadnieniu obszerne studium Cómo los musulmanes llamaban a los cristianos hispánicos, Alicante 1997; por. Y. Beale-Rivaya, The history...
