Tom stanowi wybór tekstów źródłowych z przełomu XIX i XX wieku dotyczących problematyki miejskiej w Królestwie Polskim. Był to niezwykle dynamiczny okres w historii ziem polskich. Ujawniały się nowe zjawiska takie jak urbanizacja i powiązana z nią modernizacja społeczeństwa, umasowienie polityki, unowocześnienie środków przekazu. Rewolucja 1905 roku stanowiła asumpt do projektowania licznych reform, spośród których do rangi istotnego problemu urosła kwestia samorządu miejskiego. Wskazywano, że system zarządu miast w Królestwie Polskim jest anachroniczny, zaś zastąpienie rządowych urzędników i mianowanych radnych wybieranymi z urzędu prezydentami i rajcami znacząco usprawniłoby funkcjonowanie miast i pozwoliło na nadrabianie dystansu cywilizacyjnego dzielącego je od Europy. Podkreślano, że Warszawa była „miastem analfabetów” zaś Łódź „umorusanym kopciuszkiem”. Prasa piętnowała afery i niedociągnięcia magistratów. Jednocześnie liczni publicyści, tacy jak A. Suligowski, W. Dobrzyński czy S. Koszutski zastanawiali się nad przyszłością miast polskich i wyszukiwali dla nich najlepszych punktów odniesienia czy to w samorządnych ośrodkach miejskich Europy, czy to w utopijnych wizjach miast-ogrodów. Dyskusje te były tłem dla narastających konfliktów społecznych i etnicznych, nasilającego się antysemityzmu polskiej prawicy i coraz oczywistszego przekonania, że władze rosyjskie nie były skłonne do jakichkolwiek gestów pod adresem Królestwa i jego społeczeństwa, zaś proponowane przez nie rozwiązania, na czele z kuriami narodowościowymi, służyły tylko pogłębianiu istniejących konfliktów. Osiemnaście tekstów z epoki zebrano w 5 rozdziałach tematycznych, zachowując ich oryginalną stylistykę i przypisy.

Narodowa Demokracja, będąca polityczną emanacją polskiego ruchu narodowego, bywa obiegowo uważana za antymiejską i reakcyjną. W rzeczywistości jednak stosunek endecji do miejskości i kwestii miejskiej był o wiele bardziej skomplikowany. W prasie teoretycznej endecji, "Przeglądzie Wszechpolskim" i "Przeglądzie Narodowym", ideolodzy endecji kreślili pozycję miejskich grup społecznych w światopoglądzie polskiego ruchu narodowego. Po rewolucji 1905 r. Narodowa Demokracja stała się de facto partią mieszczańską, odgrywającą aktywną rolę w polityce miejskiej w Królestwie Polskim.

Strategie władz carskich wobec łódzkiej prasy codziennej do 1914 roku Ł ódź była jednym z pierwszych miast Królestwa Polskiego, które doczekało się lokalnej prasy. Już w 1863 roku ukazała się pierwsza, dwujęzyczna gazeta wydawana w mieście, którą były "Łódzkie Ogłoszenia-Łodzier Anzeiger" Johanna Petersilgego, przekształcona w 1865 roku w pełnoprawny niemieckojęzyczny dziennik "Lodzer Zeitung". W 1884 roku, po pewnych eksperymentach polegających na próbach publikowania polskich kronik czy dodatków na łamach wspomnianego dziennika, zaczął się ukazywać pierwszy regularny dziennik polski w mieście, tj. "Dziennik Łódzki", redagowany przez Henryka Elzenberga. Przetrwał on do 1892 roku. Na przełomie XIX i XX wieku do prasy polskiej i niemieckiej rozwijającej się w "polskim Manchesterze" dołączyły również periodyki żydowskie 1 .

1K westia gotowości elit do udostępnienia szerokiemu kręgowi społeczeń-stwa możliwości aktywnej partycypacji w życiu publicznym stanowi niewątpliwie istotny miernik dojrzałości poszczególnych społeczeństw do demokracji. Uwagę tę, stanowiącą pewien truizm z perspektywy współcze-snej, z pewnością można zastosować również do przełomu wieków XIX i XX, kiedy to na skutek doniosłych przemian cywilizacyjnych świat, zwłaszcza szeroko rozumiany świat zachodni, z całą mocą wszedł -jak to określają socjologowie -w epokę późnej nowoczesności, pełną zarówno olbrzymich szans, jak i -jak się wkrótce miało okazać -olbrzymich zagrożeń, jakie niosła ze sobą modernizacja życia społecznego, gospodarki i techniki w połączeniu z nagłym wzrostem popularności nowatorskich ideologii politycznych, obejmujących zarówno socjalizm jak i nowoczesne ruchy narodowe. Był to wszak okres, w którym dokonywały się wszystkie procesy, które klasyk tej tematyki, brytyjski socjolog Anthony Giddens, uważał za konstytutywne dla epoki nowoczesności: oparcie cywilizacji o wytwór-czość przemysłową, skomplikowane instytucje gospodarcze, państwa narodowe czy masowe uczestnictwo jednostek w życiu politycznym 2 . Jednocześnie warto pamiętać, że był to wciąż jeszcze czas, w którym demokracja występowała na kontynencie europejskim w formule, może poza stawianą za ówczesny wzór Francją, na ogół nader ograniczonej oraz silnie zdeterminowanej przez dominujący w wieku XIX w Europie liberalny, burżuazyjny ogląd świa-ta, bardzo mocno uzależniający prawo do partycypacji w życiu publicznym od 1 Artykuł przygotowany w ramach projektu badawczego SONATA 9 "Kwestia miejska u progu nowoczesności. Dyskusja o przyszłości miast w Królestwie Polskim 1905-1914", finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, realizowanego w Katedrze Historii Polski XIX wieku UŁ. Nr UMO-2014/15/D/HS3/00411.

No abstract