Öz: Dini Mûsiki formlarından Tekke Mûsikisi formu içerisinde yer alan Mevlevî Âyinleri, bestelenmeye başlandığı dönemden itibaren Türk Mûsikisinin en sanatlı eserlerinden biri haline gelmiştir. Âyinlerin bu derece önemli bir yere sahip olmasının başlıca nedenleri, Türk Mûsikisinin yapı taşları olan çeşni, makam, geçki ve usûl gibi ögeler bakımından zengin ve öğretici bir özelliğe sahip olmalarıdır. Böyle özelliklere sahip bir formun ayrıntılı bir şekilde analizinin yapılması Türk Mûsikisinin sahip olduğu zenginliği ortaya çıkarmak adına önemli bir nitelik taşımaktadır. Bu makalede, Selânikli Necib Dede'nin sûzinâk âyininin birinci selâmı makam ve geçki açısından incelenmiş, biçim analizi ve melodik analiz yapılarak benzerlikler ve farklılıklar tespit edilmiştir.

Hem solo hem de eşlik sazı olarak icra edilen neyin, günümüzde çoğunlukla beş çeşidi kullanılmaktadır. Bunlar Klasik Türk Müziği teorisindeki akortlara adını veren aynı zamanda birer ney çeşidi de olan mansur (yegâh), kız (hüseyni aşîran), süpürde (rast), müstahsen (ırak) ve bolahenk (dügâh) neylerdir. İcra edilen akorda göre bu ney çeşitlerinden uygun olanı kullanılabileceği gibi farklı akortlardaki icralarda tek bir ney, göçürme yapılarak da kullanılabilir. Aynı zamanda bu durum neyde bir ustalık göstergesi olarak kabul edilir. Çalışmada; Dede Efendi'nin Rast Kâr-ı Nâtık eseri, içerisinde birçok makam geçkisi barındırması ve bu özelliği ile farklı perdeler üzerinde göçürme yapma imkânı sağlaması açısından örnek eser olarak seçilmiştir. Seçilen örnek eser kız ney ile icrada bolahenk akorda göçürülerek notaya alınmış ve yapılan makam geçkileri analiz edilmiştir. Çalışmada ayrıca neyde göçürme icra konusunda teknik zorlukların aşılmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur.

Türk mûsikîsinde yüz yirmi zamanlı bir usûl olan zencîr veya zincir olarak adlandırılan sözcük aynı zamanda divân şiiri güftelerinde kullanılmıştır. İskender Pala’ya (2009: 493) göre Divân şiirinde âşığın çektiği gam ile zincire benzetilen sevgilinin saçıdır. Çekilen sıkıntı, uzun olması ve sonunun gelmemesi ile ilgili olarak; sevgilinin zülfü ve saçı ise, şekli ve örgüsü nedeniyle zincire benzetilir şeklinde açıklanmıştır. (Karaman, Köroğlu, Köroğlu, Yılmaz, 2023: 286) Bu çalışmada, Dârü’l Elhân Külliyâtı’nda yer alan sözlü eserler taranmış, bu eserlerden hem zencîr usulünde bestelenen hem de güftesinde zencîr sözcüğünün geçtiği eserler örneklem kapsamına alınarak incelenmiştir. Bu incelemede, eserlerin aruz vezni durumları, taktî, arızalar, kâfiye ve redif özellikleri ile ayrı bir tabloda eserlerin güfteleri, güfte açıklamaları ve kelimelerin anlamları ayrıntılı bir şekilde gösterilmiştir. Buradan hareketle özellikle aynı zamanda bir usûl ismi olan “zencîr” sözcüğü özelinde birden fazla anlama gelen sözcük veya sözcükleri analiz etmek amaçlanmıştır. Çalışmada; üç adet eser örneklem kapsamına alınarak, aynı eserlerin farklı kişiler tarafından notaya alınan nüshaları incelenmiş ve güfte seçkileri karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak çalışma kapsamındaki üç eserde; zencîr sözcüğünün usûlün adı olarak kullandığı, ancak sözcük anlamıyla kullanılmış olsa da usûlün adına atıfta bulunulduğu tespit edilmiştir.

No abstract

Klasik Türk müziği sözlü eserlerinde, eserlerin güftesi bestekarlar ve icracılar tarafından farklı sebeplerle değişikliğe uğratılmıştır. Bu değişiklikler güfte ve beste uygunluğunu sağlamak, güfteyi unutmak, sözcükleri farklı şekilde kullanmak ve günün siyasal ve sosyal durumuna göre şekillendirmek olarak sınıflandırılabilir. Eserin farklı kişiler tarafından farklı zamanlarda tekrar notaya alınması veya mevcut nota ve güfte üzerinde değişiklikler yapılarak eserin notasının çoğaltılması da güfte üzerinde yapılan değişikliklere örnek verilebilir. Araştırmanın konusu olan; eser notaya alındıktan ve son halini aldıktan sonra icracının güfte üzerinde bireysel olarak yapmış olduğu değişiklikler, bu değişikliklerin sonuncusu olarak ifade edilebilir. Bu bilgiler ışığında araştırmanın amacı, güfte, yaprak nota ve icra bağlamında bir karşılaştırma yaparak Klasik Türk müziği sözlü eser repertuvarında yer alan on beş eserin güftesinde yapılan değişikliklerin tespit edilmesidir. Bu kapsamda öncelikle doküman analizi yöntemiyle veriler toplanmış, Türk müziği güfte antolojileri basılı yayınları, TRT yaprak nota arşivi ve Aleaddin Yavaşça’nın görsel/işitsel kayıtları taranmış, güftelerinde değişiklik tespit edilen on beş eser örneklem kapsamına alınmış ve ayrıntılı olarak incelenmiştir. Araştırma sonucunda icracının güfte üzerinde yapmış olduğu değişikliklerin, sözcüğü anlam bakımından genişletme, eş anlamlı sözcük kullanma, güftenin genel manasına uygun sözcük seçme ve kendi yorumunu katma gibi sebeplere dayandığı tespit edilmiştir.